نويسنده: حميد رضا مظاهري سيف
منبع: پاسخگويي ديني - مركز ملي پاسخگويي به سئوالات ديني(www.askdin.com)
مقدمه
ما پيش از اين كه به زمين خاكي پا گذاريم ، در بهشت عافيت و نعمت ، غرق نور و سرور ، از هم آغوشي معشوق ازلي كامياب بوديم . اما چرا «حسن ازل ز تجلي دم زد» و انسان ها به اين روز سياه افتادند ؟ روزگاري كه زحمت و محنت آن ، ما را فرا گرفته و تيرهاي رنج و بلا در كمال قدر و قضا نشسته است . چه شد كه در اين « دامگه حادثه » افتاديم و « در سلسله موي دوست » كه « حلقه دام بلاست» گرفتار شديم ؟ عبدالله فضل هاشمي از امام صادق (ع) پرسيد چرا ارواح از آن مكان مقدس و اعلا در نزد پروردگار به اين بدن هاي تنگ خاكي آمد .
امام صادق (ع) در پاسخ اين پرسش فرمودند : « چون خداي تبارك و تعالي مي دانست اگر ارواح در آن موقعيت والا و مرتبه بلند ، به حال خود رها شوند بيشترشان به ادعاي ربوبيت گردن مي كشند » [1]
در عالم سرار نور حضور خداي تبارك و تعالي روح انسان به علت قرب و تمام نمايي كه نسبت به جمال و جلال حق تعالي داشت ، در صورت غفلت از حقيقت خود به عجب و خودپنداري مي رسيد . هم از اين رو پروردگار حكيم از سر لطف و رحمت اين سقف مينا را نگارگري كرد و بساط بلاخيز دنيا را گستراند و « مرغ باغ ملكوت » را چند روزي به قفس تن در آورد تا غفلت و جهالت بني آدم در اين سراي پندار و فريب برويد و بميرد و حقارت و ذلت خود را دريابد و بفهمد كه هيچ نيست تا از عجب و استكبار پاك شود و دريابد كه هر چه هست براي اوست .
به همين خاطر مهرباني طبيبانه ي محبوب در كتاب تقدير بني آدم سفر به اين جهان تاريك و روشن را نوشت تا در اين جا شوكران ناكامي را بنوشد و خسته و شكسته به معراج عبوديت راه يابد .
بنابر اين ، بلا و ابتلا برجسته ترين ويژگي زندگي دنياست كه بستر مناسبي براي پيراستگي از رذايل و آراستگي به فضايل را پديد آورده است . از اين منظر زندگي مادي به عنوان عرصه اي براي تزكيه اخلاقي و تعالي معنوي معني دار شده و تمام رنج ها و بلا هاي آن ارزشمند ، رشد دهنده و نجات بخش مي شود . با اين رويكرد مساله اتبلائات الهي كه معمولا در مباحث كلامي و ذيل عنوان عدل الهي به ميان آمده ، به صورت مساله اي تربيتي طرح مي گردد.
البته اين موضوع به طور حاشيه اي در كتب اخلاقي به ويژه كتاب هايي كه با حال و هواي عرفاني نگارش شده اند [2] ، مطرح بوده است ، ولي عنوان مستقلي براي آن قرار داده نمي شد و در ذيل عنوان صبر به صورت يكي از اقسام آن كه صبر بر بلاست از ابتلائات و آزمون هاي الهي براي خالص شدن و درك كرامات سخني به ميان آمده است . [3] در كتب روايي و تفسير هم به فراخور حال مطالبي در اين باب آمده اما به هر روي هيچ گاه يك مساله ي مستقل اخلاقي و تربيتي نبوده است . ابتلا به عنوان يك روش تربيتي بر مبنايي استوار است يعني يك ويژگي انسان كه روش ابتلا در رابطه با آن ويژگي تعريف شده و به كار مي آيد
مفهوم شناسي ابتلا « ابتلا» از ريشه « بلو » معمولا به معناي اختبار و امتحان بيان شده است .[4] اما معجم مقياييس اللغة دو ريشه با دو معنا براي آن ذكر كرده ؛ يكم « بلو» به معناي فرسودگي و دگرگوني، دوم « بلي» به معناي اختيار و امتحان .[5] نويسنده ي التحقيق في كلمات القرآن الكريم اصل آن را واحد دانسته و مفهوم آن را اين طور تعريف مي كند : « ايجاد دگرگوني براي به دست آوردن نتيجۀ مورد نظر» [6]
سپس توضيح مي دهد كه امتحان ، اختبار ، ابتلا ، تجربه ، تبيين ، اعلام و تعريف همگي معاني مجازي يا از لوازم اين اصل و آثار گوناگون آن، بنابر اختلاف موارد، هستند. و در همه آنها اين اصل يعني « تحويل و تحصيل نتيجه » مورد توجه است . معمولا واژه « ابتلا» بر وزن « افتعال » به معناي ثلاثي مجردش به كار مي‌رود.
با ملاحظه ي كاربرد واژه ي ابتلا معلوم مي شود كه تعريف التحقيق دقيق تر است . زيرا براي تحول و رشد انسان در مراحل نباتي و حيواني نيز اين واژه ي ابتلا و مشتقات آن به كار رفته است « خَلَقنا الاِنسانَ مِن نُطفَةٍ اَمشاجٍ نَبتَلية » انسان را از نطفه اي آميخته آفريديم و دگرگون نموديم [تا به اين صورت درآمد] (دهر / 2) انسان ها در دگرگوني ها و تغييرات آزموده مي شوند و آنچه در درون پنهان دارند براي خودشان و ديگران آشكار مي گردد . در اصطلاح قرآني ابتلا عبارت است از دگرگوني و تحول شرايط بندگان به اراده ي خداي تعالي، و نتيجه ي مورد نظر كشف استعداد عبوديت و تقويت و ارتقاي عبد در مسير بندگي است. در اين روند است كه جوهره ي پنهان مردم آشكار مي گردد و نيكوكاران شناخته شده و پليدي بدسيرتان فاش مي گردد . مفهوم ابتلا در اصطلاح عرفاني نيز همين است چنان كه صاحب اللمع مي نويسد : « بلا عبارت از ظهور امتحان حق نسبت به بنده خود است بواسطه ابتلا كردن آن را به ابتلائات از تعذيب و رنج و مشقت ...[7] مراد از بلا امتحان دوستان ( خداست ) به انواع بلاها كه هر چند بلا بر بنده قوت پيدا كند قربت زياده شود و بلا لباس اوليا است ... [8]
ابتلا با چند مفهوم هم رديف و نزديك است نخستين مفهوم مترادف آن كه در قرآن كريم هم ذكر شده، فتنه است كه معناي دقيق آن عبارت است از آنچه موجب اختلال و اضطراب امور است . دوم اختبار يعني به دست آوردن آگاهي كامل . سوم امتحان به معناي رنج و تلاش در عمل تا بدست آمدن نتيجه.[9]
مفاهيم ديگري نيز به عنوان مصاديق ابتلا و فتنه درمتون ديني آمده كه قابل توجه اند نظير : مصيبت ، ضراء ، بأساء ، فقر ، مرض ، غم ، حزن و ...
در خصوص مصيبت بايد توجه داشت كه از اصابه در اصل براي تير اندازي گرفته شده است و به معناي برخورد واقعه ي خير يا شر به كار مي رود.[10] ضراء متضاد نعمت و گشايش به معناي تنگي و سختي است .[11] و بَأساء از بُؤسُ به معناي شدت و ناخوشايندي به كار مي رود [12].
در مقابل مفهوم ابتلا و افتنان يا امتحان، مفهوم ترك يا رها كردن قرار دارد . زيرا در قرآن مي خوانيم : « اَحَسِبَ النّاسُ اَن يُترَكُوا اَن يَقوُلوا آمَنّا وَ هُم لايَفتَنُون » آيا مردم گمان كرده اند كه رها مي شدند با اين كه بگويند ايمان آورديم و آزموده نمي‌شوند ( عنكبوت / 2 )
از مجموع اين مباحث به دست مي آيد كه در اين دنيا انسان ها به ويژه مومنان به حال خود رها نشده و به انواع امتحانات و آزمون هاي الهي مبتلا مي شوند و اين روشي است كه خداند براي پرورش انسان‌ها در كار آورده، تا استعداد فطري شان شكوفا گردد.
استعداد عبوديت مبنا روش تربيتي ابتلا
اگر ابتلا را به منزلۀ روشي تربيتي تلقي كنيم نيازمند تبيين مبنا و روش آن هستيم . زيرا معمولاً روش هاي تربيتي بر پايۀ يك ويژگي از انسان به عنوان مبنا و ضرورتي كه از آن نتيجه مي شود استوار است و بدين سان روش تربيتي تبيين و توجيه مي شود.
مبناي اين روش استعداد عبوديت در انسان هاست كه به توضيح و بررسي آن مي پردازيم. درون انسان گنجينه هاي نهفته و اندوخته هاي پنهاني است كه از آنها بي خبر بوده و نيازمند هدايتگري است تا او را در بهرمندي از توانايي هايش ياري كند. خداي تعالي آدمي را به نيكوترين صورت و بهترين استعداد ها آفريد [13] و انسان ها همانند معادن طلا و نقره اند [14] كه عطايا و هداياي گران بهايي از دست آفرينش گرفته و در اين ميان عبوديت خاص ترين و خالص ترين بهره اي است كه به انسان ارزاني شده است. عبوديت به معناي مملوكيت موجودات عاقل است [15] هم از اين رو قرآن كريم مي فرمايد : « اِن كلُّ مَن فِي السَّماواتِ وَ الاَرضِ الاّ اَتي الرَّحمنَ عَبداً » هيچ موجود عاقلي در آسمان ها و زمين نيست مگر اين كه با عبوديت و بنده وار به محضر خداي مهربان آمده. ( مريم / 93 ) بنابراين عبوديت پروردگار تنها براي آفريدگان شعورمند، مثل انسان ها و فرشتگان امكان دارد.
اوج كمال عبوديت آن گاه است كه بنده با تمام وجود، مملوكيت خود را در برابر پروردگار يكتا درك كند و بفهمد كه غير از او مالك و صاحب اختياري ندارد و همه ي عالم ملك او و زيرفرمان نافذ حق تعالي است . در آيه شريف « وَ لَقَد كَرَّمنا بَني آدَم ... » بي ترديد و با تاكيد، به فرزندان آدم كرامت ورزيديم ( اسراء / 70 ) كرامتي كه خداي تعالي به آدمي عنايت فرمود همين قوه عقل و فهم است كه او را از ساير موجودات برتر نشانده[16] و فرصت بندگي و درك مملوكيت در پيشگاه پادشاه آفرينش و سلطان سرير هستي را به انسان مي دهد.
عبوديت به اين معناست كه عبد تعلقات خود را وانهد و آزاد و سبك بار همه چيز حتي هستي خود را ملك خداي مالك و متعال بداند و تا اوج بي كران الاهيت پرگشايد و معراج را تجربه كند. از اين رو به اصطلاح عارفان عبوديت « موافقت امر و اراده حق تعالي و خروج از اختيار است و نهايت عبوديت ، حريت است . » [17] امام صادق (ع) در حديث عنوان بصري مي فرمايند : « عبد در آنچه خداوند به او سپرده براي خودش مالكيت نمي بيند زيرا بدرستي كه بندگان ملكي ندارند و دارايي را براي خدا مي دانند و آنجا كه او امر كند قرار مي دهند و اداره امور خود را در دست ندارند و همه ي همتشان انجام دستورات و پرهيز از منهيات خداي تعالي است[18].
اين استعدادي است كه در قرآن كريم به صورت اعتراف به ربوبيت خداوند[19] و پيمان بر خود داري از بندگي و فرمانبري غير حق تعالي[20] معرفي شده است .
اصل ضرورت عبوديت
از اين مبناي متين يك اصل اساسي بر مي آيد يعني يك بايد و ضرورت كلي كه لزوم عمل به روش ابتلا را تبيين مي كند. اصل روش ابتلا ضرورت عبوديت و لزوم شكوفايي اين استعداد الاهي است.
هدف از خلقت انسان رسيدن به مقام عبوديت است[21] و فلسفه آفرينش و زندگي انسان غير از اين نيست . قرآن كريم كه انبيا را الگو براي بشر قرار داده، همه آنها را عبد معرفي كرده است.[22]
بويژه در مورد رسول خدا (ص) كه از ايشان بارها با عبارت «عبده» ياد كرده و اضافه شدن كلمۀ عبد به ضمير «ه» كه در قرآن فقط براي وجود مقدس خاتم الانبيا (ص) بكار رفته، نكته اي عرفاني است كه اهل نظر به آن توجه دارند.[23]
پيام بنيادين همه ي انبيا اين بوده است كه «يا قوم اعبدوالله»[24] يعني الله را بپرستيد. از اينجا معلوم مي شود كه فلسفه‌ي بعثت انبيا كشف و رشد خردها و شكوفايي استعداد عبوديت بوده است «وَ لَقَد بَعَثنا فِي كُلِّ اُمَةٍ رَسولاً اَنِ اعبُدُوا اللهَ» بدرستي كه در هر امتي پيامبري برگزيديم تا خدا را بندگي كنيد. (نحل / 36) و اين اولين بايدي است كه همۀ بايدها و نبايدهاي دين به آن باز مي گردد و براي تحقق آن است. كشف و شكوفا سازي استعداد عبوديت بهترين آيين زيستن را براي مردم عملي مي‌سازد و حيات طيبه را تحقق مي‌بخشد .
در غير اين صورت بشر در دام اوهام و هوس‌ها اسير شده و در غفلت، به زندگي پست و حيات دنيا و زندگي طبيعي محض اكتفا مي‌كند و در نهايت ناكام و پشيمان با قهر و غضب الهي مواجه خواهد‌شد .
روش ابتلا شكوفانندۀ عبوديت
خداوند مهربان از سر لطف و رحمت پس از اين كه ما را در احسن تقويم آفريد، به اين دنياي پر از رنج و گرفتاري اسفل السافلين فرستاد تا در گيرودار حادثه‌ها و رنج‌ها و خوشي‌ها و فراز و فرودهاي آن به ربوبيت حق تعالي و عبوديت خود در آستان كبريايي اش پي ببريم. و در مسير عبوديت سير كنيم. به همين علت فرمود: «فَاخَذناهُم باِلبَأساءِ وَ الضَرّاءِ لَعلهُم يَضرَّعون» آنها را با رنج‌ها و گرفتاري‌ها روبرو كرديم تا تضرع كنند. (انعام / 42) «تضرع به معناي اظهار ذلت با طلب حاجت است»[25] به عبارت ديگر آشكار نمودن عبوديت است.
همراه انبيا كه براي هدايت و رشد مردم فرستاده مي شدند همواره گرفتاري‌ها يي به مردم مي رسيده، تا تضرع كنند و به ساحت قدس ربوبي روي آورند «وَ ما اَرسَلنا فِي قَريَةِ مِن نَبِيَّ الاّ اَخذنا اَهلَها بِالبَاساء وَ الضَّراءِ لعَلهم يَتَضَّرعون» در هيچ سرزمين پيامبري نفرستاديم مگر اين كه اهل آن را به ناكامي‌ها و گرفتاري‌ها مبتلا ساختم شايد تضرع و اظهار بندگي كنند. (اعراف/ 94)
بنابر ظهور آيات قرآن يكي از استدلال هاي خداوند بر ربوبيت خود و عبوديت خلق، گرفتاري‌ها ، گشايش‌ها، ضررها و نفع‌هايي است كه از طرف او به بندگان مي رسد. «قُل اَتعبُدونَ مِن دونِ اللهِ ما لا يَملِكُ لَكُم ضَرّا وَ لانَفعا ً» بگو اي پيامبر آيا غير از پروردگار يكتا كسي را مي پرستيد كه زيان و سود شما در اختيار او نيست. (مائده / 76)
«اَفتعَبدونَ مِن دونِ اللهِ مالايَنفَعكُم شَيئاً وَ لايَضُرُّكم» آيا غير خداي يكتا همه چيزي كه به شما سودي نميرساند و زياني ندارد، مي‌پرستيد ( انبياء / 66 )
«وَ يعبدون مِن دونِ اللهِ مالا يَضُرُّكُم وَ لايَنفَعَكُم» غير از خداوند يكتا كسي را كه ضرر و نفعي به شما نميرساند مي‌پرستند. ( يونس / 18 ، نك . فرقان / 55 )
بلاها، گرفتاري‌ها، نعمت ها و نقمت ها براي عقل و شعور انسان ها اين حقيقت را معلوم مي كند كه اختيار همه چيز به دست ديگري است و مالك و صاحب اختيار واقعي اوست كه همه چيز را به اراده خود تغيير داده و مردم را در شرايط گوناگون و دگرگون قرار مي دهد . كسي كه ثابت و تغيير ناپذير است اما همه تحولات به اراده اوست . پس خداوند خلق را به نيكي ها و نعمت ها و ناخوشي ها و نقمت ها مبتلا مي كند تا به سوي او بازگردند و گوهر عبوديت را در خود كشف نموده و مورد بهره برداري قرار دهند .« وَ بَلوناهُم باِلحَسَنات وَ السَيئِاتِ لَعَلَّهُم يَرجِعون » آنها را با نيكي ها و تلخي ها مبتلا مي كنيم تا به سوي ما باز گردند. ( اعراف / 168 )
البته دگرگوني اوضاع و احوال و خوشي ها و ناخوشي ها نيمي از دايره ابتلا و آزمون الهي است و نيم ديگر تكاليفي است كه در شريعت مشخص شده و فرد موظف است در اين تحولات آن تكاليف را عمل كند و تنها در اين صورت، از آزمون الهي دست در دست توفيق بيرون خواهد آمد .
علامه طباطبايي استدلال فرموده اند كه امتحان بدون برنامه عملي صورت نمي گيرد و در آيه شريفه « و اذ ابتلي ابراهيم ربه بكلمات » ( بقره / 124 ) منظور از كلمات اوامر تشريعي خداوند و تكاليفي است كه حضرت ابراهيم (ع) بايد به آنها عمل مي كرد. [26]
« نوع انسان به صورتي است كه هدايتش پايان نمي پذيرد مگر با سلسله اي از كارهاي اختياري كه از اعتقادات نظري و عملي برمي آيد . و به ناچار بايد تحت قوانين درست يا نادرستي زندگي كند هم از اين رو آفريننده ي انسان مجموعه اي از اوامر و نواهي و حوادثي شخصي واجتماعي براي او رقم زده است تا با برخورد اين دو، استعداد انسان شكوفا گردد و به خوشبختي يا بدبختي برسد و آنچه در نهان وجودش دارد آشكار گردد . به اين جهت بر اين حوادث و تشريع نام محنت و بلا و مانند اين ها را نهاده اند.» [27] با اين شرح معلوم مي شود كه « امتحان و ابتلا سنت الهي است كه بر سنت هدايت عامه ي الهي مبتني و متكي است . » [28] يعني خداوند متعال براي هدايت بندگان به سر منزل كمال كه همان نهايت عبوديت است شرايط مختلفي در زندگي پيش مي آورد و براي هر كدام حكمي قرار داده تا بندگان را بيازمايد و آنها با تفكر در خويش و فهم اين معنا كه بر سود زيان خود تسطي ندارند، به صاحب اختيار و مدبري فراتر از خود پي‌برده و عبوديت خود را در يابند.
شرايط ابتلا
خداوند حكيم براي ابتلا و آزمودن مردم معيارهايي دارد و با ملاحظه ي شرايط هر كس او را مبتلا ساخته ، مي‌آزمايد.[29] اكنون با توجه به آموزه‌هاي كلام الله برخي از اين شرايط را برمي‌شماريم
1- درجۀ ايمان : خداوند مومنان را به حسب ايمانشان مي آزمايد و به ابتلائات دچار مي سازد . امام صادق (ع) فرمودند : «اِنَّماالمُومِنُ بِمَنزِلَةِ كَفَّةِ الميزانِ كُلَّما زِيدَ فِي ايمانِه زِيدَ في بَلائهِ » [30] مومن مانند كفه ي ترازوست كه هر چه ايمانش افزيش يابد [براي حفظ تعادل] بلا و گرفتاريش بيشتر مي شود .
در حديث ديگري از امام باقر (ع) مي خوانيم : « اِنَّما يَبتَلي المُومِنُ فِي الدُّنيا عَلي قَدر دينِه ، اَو قال عَلي حَسَب دِينِه »[31] همانا مومن به اندازه دينش يا بنابر دينش گرفتار و آزموده مي شود .
بر همين اساس معلوم مي شود كه چرا فرموده اند انبيا بيش از همه مبتلا مي شوند و پس از آنها جانشينان و پيروانشان و سپس به ترتيب كساني كه نزد خدا مقامي ارجمند تر دارند . چنان كه در فرمايش امام صادق (ع) مي بينيم : « اِنَّ اَشدَّ النّاسِ بَلاءً الانبياءُ ، ثُمَّ الذَّينَ يَلونَهم ثُمَّ الاّ مثلَ فاَلامثلَ » [32]
2 – عمل: ايمان اعتقادي است كه به عمل مي انجامد [33] به همين علت يكي ديگر از معيارها و شرايط ابتلا، اعمال نيك مومنان است . و هر مومني كه بيشتر نيكوكار تر باشد، بيشتر دچار گرفتاري مي شود .
امام صادق (ع) فرمودند: از رسول خدا (ص) سوال شد در دنيا چه كساني سخت تر گرفتار مي شوند . فرمود : پيامبران و سپس جانشينان آنها به ترتيب و بعد مومن به اندازه ي ايمان و كارهاي نيكش . پس هر كس ايمان صحيح و اعمال نيكو داشته باشد شديدتر مبتلا مي شود و آن كه ايمان سست تر و اعمال ضعيف تر داشته باشد كمتر آزموده مي گردد .[34]
3 - يكي ديگر از شاخص هاي ايمان محبت الهي است « وَالَّذينَ آمَنوا اَشدَُّ حُبََّا ً للهِ » كساني كه ايمان آوردند محبت بسياري به خدا دارند . ( بقره / 165 ) پس خداوند آنها را به آزمون هاي دشواري مي آزمايد و عرصه هايي را كه ديگران تاب ايستادگي و ياراي مقاومت ندارند به آنها مي سپارد « يا ايُّها الَذينَ آمَنوا مَن يَرتَدُّ مِنكُم عَن دينِه فَسَوفَ يَأتي اللهَ بِقَومٍ يُحِبُّهم وَ يُحِبَُّونَه ... يُجاهِدونَ فِي سَبيل اللهِ وَ لا يَخافونَ لومةُ لائمٍ » اي كساني كه ايمان آورديد، اگر كسي از شما از دينش روي گرداند پس خداوند گروهي را مي آورد كه دوستشان دارد و آنها هم دوستدار او هستند ... در راه خدا جهاد مي كنند و از سرزنش ملامت كنندگان نمي هراسند . (مائده / 54 )
خداوند بنابر مقدار محبت الهي بندگان، آنها را به رزم و رنج مي آزمايد به اين جهت امام باقر (ع) فرمودند : « ... يُبتَلي المَرؤُ عَلي قَدرِ حُبِّه » [35] اين شرط يك پيوست دارد و آن حب اهل بيت است كه « مَن احبِّكم فَقد اُحِبّ الله » [36] بر همين اساس امام باقر (ع) به كسي كه به ايشان ابراز محبت كرد ، فرمود : پس لباسي براي بلا بر تن كن به خدا قسم بلا به سوي ما و شيعيان ما از سيل به سرزمين كم ارتفاع شتابان تر است.[37]
4 – از آيه 54 سوره ي مائده دو معيار براي ابتلائات و گرفتاري هاي مومنان بر مي آيد يكي حب الهي مومنان « يُحِبّونَه » و ديگر محبت خداوند نسبت به آنها «يُحِبُّهُم» يعني هر چه خداوند بنده اي را بيشتر دوست داشته باشد ، او را بيشتر به رنج هاي دنيا مبتلا مي سازد تا گنج و گوهر عبوديت اش ناب تر و گرانبها تر شود . زيرا امام صادق (ع) فرمودند : «اِنَّ عَظيمَ الاَجرِ لَمَع عظيمِ البَلاء و ما اَحَبََّ اللهُ قَوما ً اِلاّ اَبتلاهُم»[38] همانا پاداش بزرگ و ارجمند با رنج و زحمت بيشتر است و خداوند گروهي را دوست ندارد مگر اينكه آنها را به بلا گرفتار سازد . آن امام عزيز به سدير فرمود : براستي هنگامي كه خداوند بنده اي را دوست بدارد او را غرق بلا مي كند و همانا ما و شما شيعيان اي سدير با بلا شب را به صبح و روز را به شب مي رسانيم.[39]
اما درباره ي اينكه خداوند چه كساني را دوست دارد قرآن كريم ويژگي هايي را بيان فرموده است : ان الله يحبُّ المُحسِنين ( بقره / 195 و نك آل عمران / 134 و 148 و مائده / 13 و 93 )
ان الله يحبََّ التَّوابين و يُحبُّ المُتطهَرين ( بقره / 222 )
انَّ اللهَ يُحبُّ المُتَِقين ( آل عمران / 76 و توبه / 4 و 7 )
و اللهُ يُحِبُّ الصِابرين ( آل عمران / 146 )
انَِ اللهُ يِحبُّ المُتوكِلين ( آل عمران / 156 )
ان اللهُ يُحبُّ المُقسِطين ( مائده / 42 و حجرات / 9 و ممتحنه / 8 )
و اللهُ يُحبُّ المُطهَّرين ( توبه / 108 )
انَّ اللهُ يُحبُّ الذَّينَ يُقاتِلونَ في سَبيله صَفَّا كانَّهم بُنيانٌ مَرصوصٌ ( صف / 4 )
با نگاهي به آيات بالا معلوم مي شود كه احسان و توبه و طهارت و تقوا و قسط و توكل و جهاد و صبر كه همگي شاخص هاي عملي ايمان اند ، معيار محبت خداوند به بندگان شمرده شده است .
بنابراين مي توان گفت كه چهارمين معيار يا شرط در شدت ابتلا مومن به همان معيار دوم كه اعمال نيكو بوده باز مي گردد.
5- آخرين معياري كه مي توان در اين جا برشمرد اخلاص است . به ويژه در ابتلاي مومنان به جهل و دشمني كافران قرآن كريم مي فرمايد : « فاَدعوه مُخلِصينَ لَه الدّينَ الحَمدُ للهِ رَبِّ العالمينَ قُل اِنّي نُهيتُ اَن اَعبُدَ الذّينَ تَدعونَ مِن دونِ اللهِ ... » پس او را خالصانه بخوانيد . همه ستايش ها براي او است . بگو با تاكيد كه من از بندگي هر كس كه غير خداوند يكتا كه مي خوانيد ، باز داشته شده ام ( غافر / 65 و 66 )
« فَادعوا اللهَ مُخلِصينَ لهَ الدّينَ وَ لَو كَره الكافرِون » پس با اخلاص خداي يگانه را بخوانيد اگر چه كافران نپسندند . ( غافر / 14 ) از اين آيات بر مي آيد كه در آزمون مواجهه با كافران معيار اخلاص تعيين كننده است .
ابي بصير از امام صادق (ع) روايت كرده است كه : « انَّ للهِ عَزّ َو جلَّ عِباداً في الاَرضِ مِن خالِص عِبادِه ما يَنزِلُ مِن السَّما ءِ تُحفَة الي الاَرض الاّ صَرَفَها عَنهُم اِلي غَيرُ هُم وَ لا بَليةً الاّ صَرَّفها اِلَيهِم » [40]
همانا خداي عز و جل بندگاني دارد از بندگان خالصش كه عطيه اي از آسمان به زمين نمي آيد مگر اين كه از آنها برگردانده مي شود و بلايي نازل نمي شود مگر اين كه به سوي آنها مي رود .
در تبيين موارد گفته شده و اين كه چرا اين ها شرايط ابتلاي بندگان است، مي توان گفت : اين پنج عامل، تعيين كننده ي توانايي هاي مومن اند كه هر چه اين معيارها بالاتر باشد مومن آمادگي بيشتري براي تحمل بلاها دارد و مي تواند ايمان خود را حفظ كند و از مسير حق خارج نشود بلكه درگير و دار حادثه ها و ابتلاها عبوديتش شكوفاتر و بارورتر گردد. بنابراين در گرفتاري نبايد از سلك عبوديت خارج شده و در توانايي هاي خود براي گذر از اين گردنه ها ي آزمون ترديد روا داشت .
[1] - « ان اللَه تبارك و تعالي علم ان الارواح في شرفها و علوها متي تركت علي حالها نزع اكثرها الي دعوي الربوبية دونه عز و جل » ميران الحكمه مجلد پنجم باب « روح » حديث 7494 .
[2] - عبدالرزاق كاشاني ، شرح منازل السائرين الطبعة الاولي 1415 بيروت : « دار المجتبي ص 117 و 118 و فيض كاشاني ، الحقايق في محاسن الاخلاق الطبعة النانية 1499 بيروت : دارالكتاب العربي ص 142 و 144 و نيز غزالي احياءالعلوم ركن چهارم (منجيات ) باب صبر. .
[3] - سيد صادق گوهرين ، شرح اصطلاحات تصوف ج 1 چاپ دوم 1376 انتشارات زوار ص 328 و 332سيد جعفر سجادي ، فرهنگ معا رف اسلامي ج 1 چاپ شوم 1373 انتشارات كومش ص 436 و 438 .
[4] - ابن منظور ، لسان العرب المحيط . المجلد الاول بيروت دار الجميل و دار لسان العرب 1408 ه . ق . ص 264 همچنين الشيخ فخرالدين الطريحي ، مجمع البحرين الجزء الاول ، مكتب نشر الثقا فة الاسلامية 1367 ه . ش . الطبعة الثانية ص 247 .
[5] - ابي الحسين احمد بن فارس بن زكريا ، معجم مقاييس اللغة ، المجلد الاول ناشر : مكتب الاعلام الاسلامي 1404 ه . ق ص 292 .
[6] - حسن المصطفوي ، التحقيق في كلمات القرآن الكريم ، المجلد الاول ، موسسه الطباعة و النشر وزارة الثقافة و الارشاد الاسلامي ، الطبعة الاولي 1416 ه . ق ص 335 .
[7] - لمع ص 353 به نقل از سيد جعفر سجادي ، ص 436 .
[8] - لمع ص 503 به نقل از پيشين .
[10] -الراغب الاصفهاني ، المفردات الفاظ القرآن ، الطبعة الاولي 1412 بيروت : دار القلم ص 495 .
[13] - لقد خلقنا الانسان في احسن تقويم ( تين / 4 )
[14] - الناس معادن كمعادل الذهب و الفضة ( بحار ج 61 ص 106 )
[15] - علمه سيد محمد حسين طباطبايي ، الميران في تفسير القرآن ، مجلد الاول بيروت موسسة الاعلمي للمطبوعات الطبعة الاولي 1417 ه- ق. ص27.
[17] - سيد جعفر سجادي ، فرهنگ اصطلاحات و تعبيرات عرفاني چاپ پنجم انتشارات طهوري ص 575 .
[18] - « ... لا يَرَي العَبدَ لِنَفسِه فيما خَوَّ لَه اللهُ مِلكا ً لاَن العَبيدَ لا يَكونُ لَهُم مِلك يَرونَ المالَ مالَ اللهِ يَضعُونَه حَيث امرَهُم اللهُ بِه وَ لا يُدَبِّر العَبدَ لِنَفسِهِ تَدبيراً وَ جُملَةٌ اشتِغالَه فيما اَمرَه تَعالي بِه وَ نَهاه عَنهُ» بحار الانوار ج 1 ص 224 .
[19] - وَ اِذ اَخذ رَبُّكَ مِن بَني آدَم مِن ظُهورِهم ذُريَّتهم اَلَست بِرَّبكم قالوا بلي ... ( اعراف / 172 )
[20] - اَلَم اَعهَد اِلَيكُم يا بَني آدمَ اَن لا تَعبُدوا الشَّيطانَ اِنَّه لَكُم عَدو مُبينٌ وَ ان اعبُدوني هذا صِراطَ مُستقيمٌ ( يس / 60 و 61 )
[21] - وما خلقت الجن و الانس الا ليعبدون ( ذاريات / 56 )
[22] - مريم / 2 و 30 ص / 17 و 30 و 41 و 44 ، زخرف / 59 ، جن / 19 ، نساء / 172 ، اسراء / 3 ، كهف / 65 ، بقره / 23 .
[23] - عبدالله جواد آملي ، تفسير موضوعي مجلد هشتم( سيره رسول اكرم در قرآن ) چاپ اول 1376 نشر اسراء ص 27 .
[24] - اعراف / 59 و 65 و 73 و 85 و هود / 50 و 61 و 84 و مومنون / 23 و عنكبوت / 36 .
[26] - الميزان في تفسير القرآن المجلد الاول ص 268 .
[27] - همان المجلد الرابع ، ص 34 .
[29] - وَ مِنَ النّاسِ مَن يَعبُد الله عَلي حَرفٍ فاَن اَصابَه خَيرٌ اطمَاَنَّ بِه وَ اَن اَصابَتهُ فِتنةٌ انقَلب عَلي وَجهَه خسِرَ الدُنيا وَ الاخِرةَ ( حج / 11 )
[30] - محمد باقر مجلسي بحار الانوار ج 67 ناشر : كتابفروشي اسلاميه چاپ سوم 1374 ص 210 حديث 13
[32] - كافي ج 2 ص 252 حديث 1 .
[33] - الميزان في تفسير القرآن ج 15 ص 8 .
[34] - « سُئِلَ رَسول الله (ص) مَن اَشَدَّ النّاسِ بَلاءً في الدُّنيا . فَقالَ النَبيّون ثُمّ الامَثلُ فَالامثلُ وَ يُبتلي المُومنُ بَعد عَلي قَدرِ ايمانَه وَ حُسنِ اَعمالَه فَمَن صَحَّ ايمانَه و حَسُنَ عَمَله اِشتَدَّ بَلاؤَه ُوَ مَن سَخُفَ ايمانَه وَ ضَعُفَ عَمَلَه قَلَّ بَلاؤه . » كافي ج 2 ص 252 حديث 2 .
[35] - بحار الانوار ج 67 ص 236 .
[36] - زيارت جامعه كبيره .
[37] - « فَاتَّخذَ لِلبَلا جِلبابا ًفَواللهَ اِنَّه لاسرَعَ الَينا وَ اِلي شِيعَتنا مِن السِّيل في الوادي » ميزان الحكمه ج دوم باب المحبة (ع) حديث 3216 .
[38] - كافي ج 2 ص 252 حديث 3 .
[39] - « اِنَ اللهَ اذا اَحَبَّ عَبداً غَتََّهُ بِالبَلاءِ غَتََّا وَ انَّا وَ اِيَّاكُم يا سَدير لَنُصبِح بِه وَ نُمسِي » همام ص 253 حديث 6.
[40] - كافي ج 2 ص 253 حديث 5 .