امام صادق(ع) به‌واسطه فرصت تاریخی نقل و انتقال خلافت از بنی‌امیه به بنی‌عباس و زمینه‌ای که از سوی پدر بزرگوار ایشان فراهم شد، به فعالیت گسترده‌ای برای گسترش علوم در عرصه‌های گوناگون و تربیت شاگردان متعدد پرداخت، ولی یکی از زوایای مغفول زندگی ائمه(ع) به‌طور عموم و امام صادق(ع) به‌طور خصوص، نقشی است که در شکل‌گیری تمدن اسلامی داشته‌اند.
امام صادق(ع)یکی از ابعاد زندگی امام جعفر صادق(ع)، بعد علمی و تلاش گسترده ایشان برای گسترش علوم در شاخه‌های گوناگون بود. امام صادق(ع) به‌واسطه فرصت تاریخی نقل و انتقال خلافت از بنی‌امیه به بنی‌عباس و زمینه‌ای که از سوی پدر بزرگوار ایشان، حضرت باقرالعلوم(ع) به منظور گسترش علوم فراهم شد، به فعالیت گسترده‌ای برای گسترش علوم در عرصه‌های گوناگون رو آورد و به تربیت شاگردان متعدد در عرصه‌های اعتقادی، کلامی، اخلاقی، تفسیری، فقهی و حتی علوم طبیعی پرداخت.
برای امام صادق(ع)، چهار هزار شاگرد در منابع شیعی و سنی در عرصه‌های گوناگون ذکر شده است که از ایشان طی عمر نورانی و پربرکتشان کسب فیض کردند و به نشر علوم آن حضرت در مناطق گوناگون پرداختند؛ چنانکه پیشوایان فقهی اهل سنت بدون واسطه و با واسطه، شاگرد ایشان بودند.
در زمینه تفسیر، چند اثر منسوب به ایشان موجود است. در زمینه اخلاق و سلوک از طریق فضیل عیاض، کتابی به نام «مصباح‌الشریعه» در ۱۰۰ باب به ایشان منتسب و مورد توجه ارباب سلوک است؛ سید بن طاووس در کتاب «الامان من الاخطار الاسفار و الزمان» از آن به‌عنوان کتابی که شایسته است مسافر همراه خود برده و از آن استفاده کند، یاد می‌کند و بزرگان سلوک در دوران معاصر نظیر مرحوم میرزا جواد آقا ملکی تبریزی و امام خمینی(ره) به نقل مطالبی از این کتاب در آثار خود پرداخته‌اند.
در دانش کلام، امام صادق(ع) به تربیت افرادی چون حمران بن اعین شیبانی، هشام بن حکم، هشام بن سالم، مؤمن طاق و… پرداخت و مناظرات ایشان که در منابع رجالی، تاریخی و حدیثی آمده، بسی خواندنی است. در عرصه فقه نیز امام صادق(ع) به تربیت شاگردانی چون ابان بن تغلب، محمد بن مسلم، زرارة بن اعین، مفضل بن عمر جعفی و… پرداخت که احادیث فقهی ایشان در متون حدیثی شیعه و سنی از جایگاه والایی برخوردار است.
امام در عرصه‌های گوناگون علوم تجربی به تربیت شاگردی همانند جابر بن حیان پرداخت که پدر علم شیمی محسوب می‌شود و از او رساله‌های متعددی در زمینه‌های شیمی، گیاه‌شناسی، زمین‌شناسی و… به یادگار مانده است. جابر بن حیان در رساله‌های خود از امام صادق(ع) به عظمت یاد کرده و به بهره‌مندی از دریای دانش صادق آل محمد(ص) در زمینه‌های گوناگون تصریح نموده است.
یکی از زوایای مغفول زندگی ائمه(ع) به‌طور عموم و امام صادق(ع) به‌طور خصوص، نقشی است که در شکل‌گیری تمدن اسلامی داشته‌اند. در این زمینه هر چند مقالات و پایان‌نامه‌هایی به رشته نگارش درآمده، اما هنوز همچنان میدان کار علمی در این زمینه، فراخ و کارهای برزمین‌مانده‌ای که باید انجام شود، فراوان است.
در پایان این نوشتار، به معرفی بعضی از منابع در رابطه با معارف و زندگی امام صادق(ع) می‌پردازیم. از جمله کتاب‌هایی که در زمینه احادیث امام صادق(ع) به رشته نگارش درآمده، کتاب «موسوعة الامام صادق(ع)» است که آیت‌الله سیدمحمدکاظم قزوینی آن را به نگارش درآورده و احادیث آن امام همام را به‌صورت موضوعی دسته‌بندی کرده است.
کتاب «معلم کبیر» یا زندگانی امام جعفر صادق(ع) تألیف مرحوم عمادزاده، از دیگر آثار خواندنی در زمینه آشنایی با ابعاد زندگی صادق آل محمد(ص) است. کتاب «الامام الصادق و المذاهب الاربعه» تألیف اسد حیدر که با عنوان «امام صادق و مذاهب چهارگانه اهل سنت» ترجمه شده، از دیگر آثار سودمند و خواندنی در زمینه آشنایی با زندگی امام صادق(ع) و تبیین بهره‌مندی اهل سنت از خوان علمی ایشان است.
در پایان از درگاه خدای متعال عاجزانه تقاضامندم توفیق شناختن و شناساندن اهل بیت عصمت و طهارت، به‌ویژه امام صادق(ع) و حرکت در مسیر نورانی ایشان را بیش از پیش به همه ما عنایت فرماید.
حجت‌الاسلام و المسلمین علی محزونیه
مبلغ تخصصی دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان، استاد حوزه و دانشگاه و کتاب‌شناس
