حجت‌الاسلام و المسلمین حسن سراج‌زاده، پژوهشگر اخلاق اسلامی در این نشست با بیان اینکه در فلسفه اخلاق، مفاهیم اخلاقی به هفت مفهوم تقسیم می‌شوند، اظهار کرد: خوب و بد، درست و نادرست، باید و نباید و وظیفه یا مسئولیت، معمولاً هفت مفهومی هستند که در محمولِ جملات و گزاره‌های اخلاقی قرار می‌گیرند و از این طریق، می‌توان آیات اخلاقی قرآن را تشخیص داد.
وی ادامه داد: فیلسوفان اخلاق این مفاهیم را به دو دسته ارزشی و الزامی تقسیم‌بندی می‌کنند؛ به‌طوری که خوب و بد، درست و نادرست، شایسته و ناشایست در دسته مفاهیم ارزشی و نیز باید و نباید و وظیفه یا مسئولیت در بخش مفاهیم الزامی جای دارند.
این پژوهشگر اخلاق اسلامی با بیان اینکه در این کرسی به بررسی مفاهیم ارزشی می‌پردازد، بیان کرد: اولاً مراد از خیر و شر اخلاقی همان مفاهیم ارزشی است. ثانیاً مراد از معیار تشخیص، همان راه‌ها و روش‌هایی است که با استفاده از آنها این مفاهیم را از قرآن استخراج می‌کنیم؛ به علاوه مفاهیم ارزشی یا خیر وشر اخلاقی، بر دو قسم می‌باشند؛ یک قسم، خیر اخلاقی یا مفاهیم مثبت ارزشی، شامل خوب، درست و شایسته و قسم دیگر، شر اخلاقی یا مفاهیم منفی ارزشی، شامل سه مفهومِ بد، نادرست و ناشایست است.
مفاهیم مثبت ارزشی
وی مفهوم «خوب» را اولین مفهوم مثبت ارزشی یا خیر اخلاقی دانست و گفت: این مفهوم در جملات فعلیه و اسمیه قرآن آمده است؛ نظیر فعل «نِعْمَ» که می‌تواند به ما کمک کند تا خوب را متوجه شویم؛ برای مثال در آیه «إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِيَ…؛ اگر صدقه‌ها را آشكار كنيد، اين، كار خوبى است»، فعلِ «نِعْمَ» به خوب بودن پرداخت صدقه به‌طور آشکار اشاره دارد؛ یا کلمات خیر، برّ، صالح و احسان نیز از واژگانی هستند که می‌توان مفهوم خوب را از آنها دریافت کرد.
حجت الاسلام و المسلمین سراج‌زاده با بیان اینکه دومین مفهوم مثبت ارزشی اخلاقی، کلمه «درست» است، اظهار کرد: کار درست کاری است که با هدف اخلاق (کمال انسان، سعادت) تناسب داشته و به‌تبعِ آن مطلوب باشد. معادل واژه درست در فارسی، کلمه صواب و صحیح در عربی است.آیاتی در قرآن وجود دارد که از طریق الفاظ «لا اثم» و «لا حرج» و… می‌خواهد جرم و گناهی را از انجام کاری دور کند که درواقع وقتی اشکال و گناهی بر آن مترتب نباشد، یعنی آن عمل درست است؛ برای مثال آیه «وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزًا أَوْ إِعْرَاضًا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَنْ يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا صُلْحًا…؛ و اگر زنی بیم داشت که شوهرش با وی مخالفت و بد سلوکی کند یا از او دوری گزیند، باکی نیست که هر دو تن به‌گونه‌ای به راه صلح و سازش باز آیند…» ناظر بر این مطلب است که در چنین شرایطی صلح و سازش، کار درستی است.
وی راجع به سومین مفهوم مثبت ارزش اخلاقی توضیح داد: منظور ما از مفهوم «شایسته» یعنی شایسته مدح و ستایش بودن. در آیات قرآن کریم، شایسته به افرادی اطلاق می‌شود که دوستی و محبت خداوند، صلوات و رحمت خدا، هدایت پروردگار، رضایت خداوند، همراهی و معیت او، تشکر و تحیت خدا، قبولی نزد خدا و نجات و امداد الهی شامل حال آن افراد شود.
مفاهیم منفی ارزشی
این پژوهشگر اخلاق اسلامی درباره مفهوم شر اخلاقی یا مفاهیم منفی ارزشی گفت: اولین مفهوم در شر اخلاقی، «بد» بودن است. وجود افعالی چون «بِئْسَ» و «ساءَ» در آیات قرآن به ما کمک می‌کند تا بد بودن امری را درک کنیم؛ نظیر آیه «وَتَرَى كَثِيرًا مِنْهُمْ يُسَارِعُونَ فِي الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَأَكْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ؛ و بسيارى از آنان را مى‌بينى كه در گناه و ظلم و حرام‌خوارى شتاب مى‌كنند. به راستى چه زشت است آنچه انجام مى‌دهند.» در جملات اسمیه نیز کلماتی چون شر، سَوْء و فاحشه نشان‌دهنده بدی یک کار است.
وی مفهوم «نادرست» را دومین شر اخلاقی دانست و ادامه داد: در عربی معادل نادرست، کلمه خطاست که از چهار روش برای نادرست تشخیص دادن کاری استفاده می‌شود؛ اول، وجود الفاظی نظیر جرم، ذنب، اثم، خطا و… که تبیین‌گر خطا و گناه بودن امری است. دوم، واژگانی که بر فسق دلالت دارند. سوم، آیاتی که ناظر بر مجازات و کیفر الهی برای برخی افراد و افعال هستند و چهارم، الفاظی که دال بر رد، ابطال یا انکار هستند؛ مثل «لَیسَ» یا «مای نافیه»، «همزه استفهام انکاری»، «بل» و«بلی».
عضو هیئت علمی پژوهشکده الهیات و خانواده در پایان درباره مفهوم «ناشایست» که یکی دیگر از مفاهیم شر اخلاقی است، بیان کرد: این مفهوم مربوط به انسان‌های رذیلتمندی است که جایگاه منفی و بدی نزد خداوند دارند و دوری از محبت، رحمت، مغفرت، هدایت، همراهی و رضایت خداوند شامل حالشان می‌شود.
نقد علمی ایده
حجت الاسلام و المسلمین محمد عالم‌زاده نوری، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی نیز در این نشست در نقد مطالب مطرح‌شده اظهار کرد: این مباحث قابل اعتنا و مفید بوده و توجهاتی پدید آورده است. البته مطالبی در قالب پیشنهاد تکمیلی بیان می‌کنم. عبارت «معیار تشخیص خیر و شر» در عنوان این بحث، به شدت ذهن را به مسائلی در علم فلسفه اخلاق منحرف می‌کند. اگر عبارت «شیوه‌های استنباط خیر و شر اخلاقی از قرآن کریم» جایگزین شود، بهتر است.
وی با بیان اینکه شیوه‌های استنباط خیر و شر مباحث متعدد دیگری دارد، افزود: ما در اینجا دنبال بخش خاصی از آن هستیم؛ درواقع نحوه بیان مصادیق خیر و شر را می‌خواهیم. به حسب آن موضوعی که مطرح شده است، ذهن‌ها بیشتر به سمت فلسفه اخلاق معطوف می‌شود؛ در حالی که این بحث، فقه‌الاخلاقی است. فقه‌الاخلاق دو معنا دارد؛ یکی، به دست آوردن احکام فقهی رفتارهای اخلاقی و دیگری، فقه را به‌مثابه روش برگزیدن، فقاهت و اجتهاد کردن و احکام اخلاقی را از منابع دینی استنباط کردن است.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در نقدی دیگر بیان کرد: نوع تفکیک مفاهیم واضح نیست. گاهی از یک آیه که مفهوم خوب استنباط می‌شود، می‌توان شایستگی هم دریافت کرد. همچنین در جایی مطرح شد که شایستگی یعنی قابلیت ستایش و مدح کردن؛ حال اگر در جامعه، کاری را ستایش کردند؛ ولی عندالله، قابل ستایش نبود و بالعکس، اینجا تکلیف خوبی و بدی و شایستگی یا ناشایستگی چه می‌شود؟
وی توضیح داد: در رویکرد اخلاقی به خیر و شر، عمده مباحثی که مطرح می‌شود، مبنایی است؛ در حالی که مباحث فلسفه اخلاق ناظر به الفاظ نیست و به حقیقت می‌پردازد. کلیدواژه «خیر» در آیات قرآن همیشه به معنای خوب اخلاقی و ارزشی نیست. در بسیاری از موارد، خیر در قرآن معنای دیگری دارد؛ مثل «…وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ» که افعل‌التفضیل است، همین‌طور کلمه «شر» در آیه « إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ…».
حجت الاسلام و المسلمین عالم‌زاده نوری با بیان اینکه پیشینه این مبحث باید به‌طور کامل‌تر بررسی شود، ادامه داد: این بحث در کتاب «ساختار گزاره‌های اخلاقی» تألیف خانم مهدوی کنی انسجام و قوت بیشتری دارد. همچنین برای تقویت بحث، بهتر است به جلد دوم کتاب «استنباط حکم اخلاقی» در فصل هفتم مراجعه شود.
وی با بیان اینکه بعضی از واژه‌ها به لحاظ معنایی، قابلیت انطباق با صدق را ندارند، گفت: در این مبحث به امر و نهی، محرمات و صفات کمالی نیز باید توجه کرد. همچنین مبحث مثبت و منفی و آثار مطلوب و نامطلوب را نیز باید مدنظر قرار داد. در پایان، ارایه کننده کرسی به پاسخ نقدها پرداخت.
