وی ادامه داد: یک اثر به محض تألیف، شخصیتی مستقل از نویسنده پیدا می‌کند و ورای اراده و اختیار او در تعامل با اجتماع، تأثیرات مستقلی از خود به جا می‌گذارد؛ لذا زمانه اجتماعی و تاریخی که اثر در آن متولد شده، خود نمایانگر مطالب ارجمندی است. بر این اساس، تلقی عنوان «اخباری معتدل» از شخصیت علمی علامه مجلسی، نشان از نبود تحلیل عمیق از منظومه فکری او دارد؛ چراکه شخصیت علامه فراتر از یک اخباری معتدل است، پیچیدگی‌های خاص خود را دارد و به هیچ وجه، نمایانگر تمام هویت او نیست.
عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان توصیه کرد: بر این اساس ابتدا باید تاریخ اخباری‌گری کاملاً بررسی شود، اخباری‌گری دوران صفویه در قرن ۱۱ به‌صورت مبسوط مورد واکاوی قرار گیرد و نسبت آن با خشونت‌گرایی و ظاهرگرایی مشخص شود. همچنین نقش اخباری‌گری آن زمان در فروکاستن دین به فقه و اضمحلال حکومت صفویان مدنظر قرار گیرد. در این راستا، ارتباط اخباری‌گری با نفی عقل و عقلانیت نیز از جمله مؤلفه‌هایی است که به تحقیق بیشتر نیاز دارد.
امامی‌جمعه در ادامه از ملاصدرا به‌عنوان شخصیتی یاد کرد که به رویه یادشده در بررسی نسبت عقلانیت و اخباری‌گری به خوبی عمل می‌کرد و گفت: یکی از معدود شخصیت‌هایی که تحقیقات خود را از فلسفه عبور داد و آن را در جایگاهی فراتر و در مباحث فلسفی و اجتماعی وارد کرد، ملاصدرای شیرازی بود. او نسبت اخباری‌گری با ظاهرگرایی را به‌صورت مبسوط بررسی و ارتباط آن را با خشونت‌گرایی و گسترش ریاکاری معطوف به کسب قدرت مشخص کرده، همچنین نسبت اخباری‌گری با ساختارهای قدرت را مورد واکاوی قرار داده است.
اندیشه‌های فلسفی علامه مجلسی
وی در بخش دوم سخنان خود به بیان عقلانیت فلسفی علامه مجلسی پرداخت و اظهار کرد: او صاحب آثار متعددی است که در میان آنها، کتاب «بحارالانوار» در درجه اول و کتاب «مرآت‌العقول» در درجه دوم شهرت قرار دارد. آنچه خوانندگان کتاب «بحارالانوار» در وهله اول با آن مواجه می‌شوند، شخصیت اخباری‌گری علامه مجلسی است؛ اما خوانندگان در کتاب «مرآت‌العقول» با علامه مجلسی به‌عنوان فیلسوفی برخورد می‌کنند که به شرح فلسفی روایات پرداخته و جنبه‌های عقلانی خود را بروز داده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان ادامه داد: اندیشه‌های فلسفی علامه مجلسی در «مرآت‌العقول» در کتاب توحید و ذیل دو باب «حدوث العالم» و «الاطلاق القول بانه شئ» بروز بیشتری پیدا کرده که به ذکر چند نمونه از تفکرات فلسفی او می‌پردازیم. مورد اولی که نمایانگر دیدگاه فلسفی علامه مجلسی بوده، در باب «الاطلاق القول بانه شئ» ذکر شده است. این باب، هفت روایت را شامل می‌شود که روایت ششم آن، نقل مناظره‌ای بین فردی افراطی تنزیهی و امام جعفر صادق(ع) است.
امامی‌جمعه ادامه داد: از این روایات چنین برمی‌آید که این فرد معتقد است یا خدایی وجود ندارد یا اگر خدا وجود دارد، وجودش بی‌فایده است؛ چون معتقد است خدایی که به لحاظ ذاتی و صفاتی با غیر خودش متباین باشد، تصور و تصدیق آن خارج از دسترسی و وجود یا نبودش یکسان است. امام جعفر صادق(ع) در پاسخ به این فرد، جمع بین تشبیه و تنزیه را مطرح می‌کند و می‌فرماید: «اگر ما قائل به تباین باشیم، تمام الفاظی که برای اسماءالله داریم، مهمل خواهد بود و حتی واژه‌های رب و اله، الفاظی مهمل می‌شوند که صرفاً از یک‌سری حروف تشکیل‌شده‌اند.» علامه مجلسی این حدیث را در طول ۹ صفحه شرح داده است که اگر با شرح ملاصدرا بر این روایت مقایسه شود، تأثیرپذیری علامه مجلسی از ملاصدرای شیرازی به وضوح قابل مشاهده است. علامه مجلسی صراحتاً بیان می‌کند که افراط در تنزیه به نوعی مبالغه منجر و سبب تعطیلی عقول می‌شود.
وی افزود: علاوه بر این، علامه مجلسی در این دو باب از اشخاصی با تفکرات فلسفی مانند فارابی، بهمنیار، خواجه نصیرالدین طوسی و میرداماد صراحتاً و از ملاصدرای شیرازی با عنوان «بعض الافاضل یا بعض المحققین» به منظور تأیید مطالب مندرج یاد کرده است. علامه مجلسی مباحثی همچون اصالت وجود، وحدت وجود و تشکیک وجود را مطرح می‌کند و معتقد است وجود و کمالات وجودی در ذات باری‌تعالی و غیر او از یک سنخ بوده و تباین و تفاوت آنها از سنخ حد و حدود است؛ به این صورت که در این اوصاف برای ذات باری‌تعالی، حدومرزی متصور نیست؛ ولی در غیر او، حدی مشخص دارد که این مندرجات دقیقاً بیانگر سه اصل پایه‌ای حکمت متعالیه است.
امامی‌جمعه اضافه کرد: نمونه دیگری که علامه مجلسی تفکرات فلسفی خود را در آن موضع بروز داده، بیان دو دیدگاه درباره موضوع توحید در باب حدوث عالم از کتاب «مرآت‌العقول» است. دیدگاه وحدت شخصی عالم و نبود توارد دو علت بر معلول واحد شخصی، دیدگاه‌هایی است که تفکرات فلسفی علامه مجلسی را مشخص می‌کند.
وی با بیان اینکه نمونه دیگر از اندیشه‌های فلسفی علامه مجلسی در کتاب التوحید، باب معانی اسماء و اشتقاق‌ها قابل مشاهده است، گفت: ایشان قِدم ذات باری‌تعالی را به وجوب وجود بالذات تعبیر می‌کند که بیانگر تفکری فلسفی است. در همین موضع، ایشان آیه ۸۸ سوره قصص، «كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ» را بیان و بر اساس دیدگاه امکان و وجوب که نگرشی سینوی است، آن را تبیین می‌کند و می‌نویسد: «کل ممکن بالقیاس الی ذات باطل» و به این ترتیب، شرح آیه مذکور را بیان می‌کند. البته ایشان نقل‌قول‌هایی هم از کتاب «التحصیل» بهمنیار می‌افزاید.
تأیید دیدگاه ابن‌سینا در عشق‌شناسی
عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان تصریح کرد: شاهد دیگری که حاکی از دفاع علامه مجلسی از تفکرات فلسفی بوده، تأیید دیدگاه ابن‌سینا در موضوع عشق‌شناسی است. علامه مجلسی در جلد هشتم «مرآت‌العقول» در صفحه ۸۴، بر نظر ابن‌سینا درباره موضوع عشق صحه می‌گذارد. لازم به توضیح است که ابن‌سینا در کتاب طبی قانون، عشق را پدیده‌ای مالیخولیایی می‌داند؛ اما در آثار فلسفی خود، عشق را از کمالات والای انسانی تلقی کرده است. برخی از بزرگان این تناقض را به باد انتقاد گرفته‌اند؛ اما علامه مجلسی علاوه بر تأیید این نظر ابن‌سینا، در شرح روایت منقول از امام جعفر صادق(ع) که می‌فرماید: «بهترین مردم کسی است که عاشق عبادت باشد و با عبادت معانقه و عشق‌بازی کند»، قول ابن‌سینا را مطرح و انتقاد دیگر فلاسفه را نیز ذکر کرده؛ ولی این نقد را مردود می‌داند؛ چراکه معتقد است عشقی که از نظر ابن‌سینا مذموم قلمداد می‌شده و در کتاب قانون، مالیخولیا نامیده شده، همان عشق شهوانی است و عشقی که در کتب الهیه، ممدوح شمرده شده، همان عشق روحانی انسانی است که از کمالات وجودی او نشئت می‌گیرد. در عشق مذموم، به محض وصال، عشق رو به زوال می‌نهد؛ ولی عشق ممدوح همواره پایدار بوده و دوام و بقا دارد. همان‌طور که ملاحظه می‌شود، شخصیت عرفانی علامه مجلسی نیز نمایان است.
وی در پایان بار دیگر متذکر شد که ساختار شخصیتی علامه مجلسی بسیار پیچیده بوده و متأسفانه ابعاد و وجوه گوناگون آن به‌صورت کامل ارزیابی نشده است. علامه مجلسی از منظومه فکری قاعده‌مندی برخوردار بود، در فکر و نظر کاملاً نظام‌مند و روش‌مند عمل می‌کرد و دارای برنامه‌ریزی و عمل‌گرایی سازمانی بود. حقیقتاً در ذیل این شیوه بود که توانایی تألیف آثار متعددی را داشت. هرچند امروزه کتاب بحارالانوار و دیدگاه اخباری‌گری علامه مجلسی بیشتر برجسته شده، اما آنچه مسلم است اینکه، علامه از یک‌سو درصدد احیای فلسفه، دیدگاه ملاصدرا و عقلانیت و عرفان صحیح بود و از سوی دیگر، با انحرافات و اضمحلال‌های به وجود آمده در منطق فهم دین مقابله و مبارزه‌ای جدی داشت.
مشاهده در خبرگزاری ایکنا
مشاهده در خبرگزاری فارس
مشاهده در خبرگزاری ایمنا
۰۰۰
