در این نشست، خدابخش احمدی نوده، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی بقیةالله(عج) با توجه به منابعی همچون کتاب «روانشناسی فرهنگی»، اثر استیون جی هین، «اخلاق حرفه‌ای در مشاوره و روان‌درمانی» اثر سخنران نشست و مقالات متعدد بین‌المللی، به بیان نقش فرهنگ در مشاوره و روان‌درمانی خانواده پرداخت.
وی در ابتدا ضمن ارائه تعاریف و کلیاتی از این مبحث اظهار کرد: هر کدام از اندیشمندان و نظریه‌پردازان این حوزه، تعریف جداگانه‌ای برای فرهنگ ارائه داده‌اند، اما با جمع‌بندی این تعاریف می‌توان این‌گونه بیان کرد که فرهنگ عبارت است از مجموعه دانش‌ها و باورها، قوانین، اخلاقیات، هنجارها، آداب‌ورسوم، عادات و هر آنچه فرد به‌عنوان عضوی از جامعه از فضای پیرامون خود فرا گرفته است. لذا، فرهنگ فرد هیچ‌گاه از او جدا نمی‌شود و شخص بدون فرهنگ، قابل تصور نیست. حتی کسی که در جنگلی تنها و به دور از هر اجتماعی زیسته باشد نیز آداب، رسوم و فرهنگی مخصوص به خود داراست.
هر فرهنگی خردهفرهنگهایی دارد
احمدی نوده در ادامه به ویژگی‌های فرهنگ اشاره کرد و گفت: اولین ویژگی فرهنگ، وجود خردهفرهنگهایی در ذیل آن است. یعنی علاوه بر اینکه هر ملتی، فرهنگی مختص به خود دارد، خردهفرهنگهایی نیز در آن موجود است. از این نظر، کشور ما جزو کشورهایی است که از تنوع فرهنگی بالایی برخوردار بوده و هر بخش جغرافیایی آن، خرده‌فرهنگ مخصوص به خود را دارد. از این‌رو، مثلا درمانگر مؤثری که توانسته در پایتخت موفق ظاهر شود، الزاما در مناطق شرق یا غرب کشور نمی‌تواند به همین ترتیب موفق عمل کند، مگر اینکه با خرده‌فرهنگ‌های این نواحی کاملا آشنا باشد.
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی بقیةالله(عج) ویژگی دوم فرهنگ را قابل آموزش بودن آن به نسل بعد دانست و بیان کرد: فرهنگ، پدیده‌ای آموختنی و اکتسابی است و نه پدیده‌ای ژنتیکی و ارثی. فرد به‌تدریج، فرهنگ جامعه خود را به دو صورت خودآگاه و ناخودآگاه (یادگیری پنهان) فرا می‌گیرد و در مسیر رشد و تکامل با زبان، آداب‌ورسوم، سبک زندگی و حتی غذای آن جامعه مأنوس می‌شود.
وی ویژگی دیگر فرهنگ را کارایی و کارکرد بالای آن برشمرد و افزود: آداب‌ورسوم در خرده‌فرهنگ‌ها، کارکردی شایع و موجه در آن جامعه دارد و در آن، بافت اجتماعی، حلال بسیاری از مسائل و مشکلات است. خصوصیت دیگر این است که فرهنگ، ناظر به پدیده‌های نرم‌افزاری و تمدن شامل پدیده‌های سخت‌افزاری است. پدیده نرم‌افزاری فرهنگ، آموزش‌هایی را شامل می‌شود که سبک زندگی انسان را تعیین می‌کند، در حالی که پدیده‌های سخت‌افزاری تمدن شامل دستاوردهای تکنولوژیک و توسعه صنعتی و رفاهی همچون جاده، پل، اماکن، ساختمان‌ها و… است.
فرهنگ؛ عامل اشتراکات هویتی
احمدی نوده در ادامه ویژگی دیگر فرهنگ را ایجاد اشتراکات اندیشه‌ای و کنشگری در بین انسان‌ها دانست و اظهار کرد: فرهنگ، اشتراکات هویتی می‌آفریند و بین افراد هم‌وطن، شباهت ایجاد می‌کند. افراد یک جامعه در سبک زندگی، زبان، رفتار و کنش‌های اجتماعی، آداب‌ورسوم و حتی در نوع خواب و رؤیایی که می‌بینند، اشتراکاتی با یکدیگر پیدا می‌کنند. خصلت دیگر فرهنگ، سازگاری آن با رفع نیازهای غریزی، فطری، اقتصادی و اجتماعی است. الگوهای سازگاری در هر فرد، از فرهنگ اجتماعی او نشئت می‌گیرد؛ اینکه چقدر تاب‌آور، صبور، عجول، کنشگر و… باشد، چه نوع پوششی داشته و یا حتی با چه میزانی از تن صدا صحبت کند، یا در طول روز به چه میزان خواب نیاز دارد، همه از فرهنگ او متأثر می‌شود. یعنی فرهنگ حتی عملکرد غریزی انسان را نیز تحت کنترل خود درمی‌آورد.
وی ویژگی دیگر فرهنگ را پایداری در عین پویایی آن دانست و افزود: فرهنگ از یک‌سو، به‌راحتی قابل تغییر نبوده و جریان‌های محدود در بازه زمانی کوتاه، قادر به تغییر آن نیستند و از سوی دیگر، حالتی پویا و پیش‌برنده دارد و الگوهای جدیدی که در گذر نسل‌ها وارد فرهنگ می‌شوند، قادر به ایجاد تحول و جریان‌سازی در آن هستند. فرهنگ، سبک‌ها و الگوهای نسبتا پایداری است که تحول و پویایی آن وابسته به پیدایش نسل‌هاست، نه وابسته به گذر زمان‌ها.
مشخص نبودن مرزهای دقیق فرهنگ‌های گوناگون، از دیگر خصلت‌های فرهنگ بود که این استاد دانشگاه به آن اشاره کرد و گفت: بین فرهنگ‌ها نمی‌توان مرزی قطعی و مشخص ترسیم کرد. وقتی گستره نگاه به فرهنگ افزایش یابد، اشتراکات فرهنگ‌ها مشخص‌تر و درک بهتری از آن ایجاد می‌شود و لذا، شباهت فرهنگ‌های گوناگون بیشتر نمایان شده و تعاملات بهتری بین آنها صورت خواهد گرفت.
فرهنگ نفی شدنی نیست
وی در ادامه مجددا یادآور شد که هر فرد، محصول فرهنگ جامعه خویش است و هیچ کس نمی‌تواند فرهنگ خود را کاملا نفی کرده و آن را کنار بگذارد. ذهن و فکر، نحوه محاسبات عددی، شیوه‌های تخیل، طرحواره‌ها و ساختارهای ذهنی و باورهای اساسی، همه و همه، مبتنی بر فرهنگ است.
احمدی نوده در ادامه نشست ضمن بیان تأثیر فرهنگ در فرایند مشاوره و درمان خانواده به ذکر نمونه‌های کاربردی آن پرداخت و تصریح کرد: اولین نکته‌ای که یک مشاور در این زمینه باید مدنظر داشته باشد، این است که فرهنگ، نحوه و فرایند روانشناختی را تعیین می‌کند. همان‌طور که می‌دانیم، فرایند روانشناختی عبارت است از مطالعه رفتار و فرآیند‌های ذهنی. مشاور نمی‌تواند مستقلا و بدون در نظر گرفتن فرهنگ مراجع، فرایند روانشناختی را تعیین و برنامه‌ریزی کند. شاید ساده‌ترین مثال در این زمینه، توجه مشاور به محتوای کلامی و رفتارهای غیرکلامی هر فرهنگ باشد که باید متناسب با فرهنگ مراجعه‌کننده لحاظ شود. در هر جامعه‌ای، شیوه ابراز هیجانات و حد و حدود بروز آن، میزان اظهار علاقه و شیوه بیان آن، خودداری یا بیان راحت احساسات و…، با جامعه‌ای دیگر تفاوت دارد و توجه به این موضوع در مشاوره و درمان روانشناختی خانواده بسیار مهم است.
وی گفت: برای مثال، درمانگران خانواده در کشور ژاپن، اغلب از دیدگاه‌ها و نظریه‌های ویرجینیا ستیر استفاده می‌کنند، چراکه دیدگاه‌های ستیر بر مبانی غیرکلامی و سمبلیک استوار است و با توجه به اینکه مردم ژاپن اکثرا در تعاملات خود، شیوه‌های غیرکلامی را برمی‌گزینند، استفاده از این نظریه با فرهنگ عمومی ژاپن تطابق بیشتری دارد.
ضرورت شناخت محدوده حریم خصوصی در مشاوره
این استاد دانشگاه ضرورت بعدی در مشاوره‌های روانشناختی خانواده را تعیین حدود رابطه مشاور و مراجع و میزان ورود به حریم خصوصی مراجعه‌کننده دانست و افزود: در بعضی از فرهنگ‌ها، حریم خصوصی افراد آنچنان گسترده است که حتی پرسش از شغل مراجعه‌کننده نیز می‌تواند امری عجیب و غیرمتعارف باشد. لذا، شناخت کامل فرهنگ و محدوده حریم خصوصی او، یکی از نکاتی است که مشاور ملزم به رعایت آن است.
وی ادامه داد: گاهی مشاور تصور می‌کند که با ورود به حریم خصوصی شخص، می‌تواند به اطلاعاتی که عامل حل مشکل اوست، دست یابد، اما حتی در این حالت نیز اصرار بر ورود به حریم خصوصی، امری نادرست محسوب می‌شود. توجه به نقش‌های جنسیتی در فرهنگ‌های متفاوت نیز از نکات مهم دیگری است که مشاور باید به آن توجه وافر داشته باشد.
احمدی نوده در ادامه، توجه مشاوران روانشناختی خانواده را به این نکته جلب کرد که همواره جایگاه الگوهای ارتباطی و حدود دلبستگی افراد را ذیل فرهنگ آنها در نظر بگیرند و ادامه داد: در این راستا، مطالعه نظریه تمایزیافتگی بوئن می‌تواند مفید واقع شود. در کشورهای شرقی از جمله کشور ما، امنیت در تعلق و دلبستگی به خانواده حاصل می‌شود. مثلا در ایران، جوانانی با حدود سنی ۳۰ سال، هنوز به خانواده وابسته بوده و زندگی مستقلی را شروع نکرده‌اند و این امر از سوی جامعه پذیرفتنی است و مذموم شمرده نمی‌شود، اما در الگوهای ارتباطی اروپایی، جوانان باید از سن ۱۵ سالگی، زندگی مستقلی را شروع کرده و تا سن ۲۰ سالگی، کاملا استقلال شخصی پیدا کرده باشند و وابستگی آنها به خانواده کاملا مطرود و مذموم است.
تفاوت نگهداری از سگ در خانواده‌های ایرانی و اروپایی
وی اضافه کرد: شاید بتوان علت پذیرش سگ در بعضی از خانواده‌های ایرانی، به‌عنوان یکی از اعضای خانواده و توجه افراطی به آن را در همین وابستگی و دلبستگی‌های خانوادگی ایرانیان یافت. این در حالی است که در کشورهای اروپایی، سگ هیچ‌گاه به‌عنوان یکی از اعضای خانواده محسوب نمی‌شود و همواره جایگاه یک حیوان خانگی را دارد.
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی بقیةالله تأکید کرد: مفاهیمی همچون میزان مسئولیت‌پذیری در قبال خانواده و جامعه، چارچوب‌های قضاوتی، میزان اعتماد به خانواده و دیگران، طرحواره‌های ذهنی، نظام باورها، میزان انعطاف‌پذیری، چگونگی گذر از بحران و شرایط استرس‌زا، میزان و سبک همدلی، نوع نگرش به مشاوران خانواده و روان‌درمانی و نحوه دریافت کمک از آنها و…، همه از فرهنگ تأثیر می‌پذیرند.
لزوم آشنایی با تأثیر فرهنگ بر هدف و فرآیند ازدواج، نکته دیگری بود که وی آن را به مشاوران یادآوری کرد و گفت: در فرهنگ‌های گوناگون، فرایند ازدواج شامل مراحل و کارکرد‌های متفاوتی است که در جلسه مشاوره باید لحاظ شود. همچنین تعیین دقیق شاخصه‌های خانواده سالم در هر فرهنگ، از دیگر آگاهی‌های ضروری مشاوران خانواده‌درمانی است. مثلا، در جامعه‌ای ممکن است دلبستگی خانوادگی نوعی اختلال محسوب شود، اما در فرهنگی دیگر، این امر، ممدوح شمرده شود. پس باید اختلالات و مشکلات روانی وابسته به هنجار و ناهنجار‌ی‌ها در هر فرهنگی شناخته شود، چراکه نوع اختلالات هر جامعه، وابسته به فرهنگ آن است.
توجه به ابعاد حقوقی و شرعی موضوع مشاوره
این پژوهشگر توجه به ابعاد حقوقی و شرعی موضوع مورد مشاوره را نیز از دیگر آگاهی‌های مورد نیاز مشاوران خانواده دانست و بیان کرد: آگاهی از این قواعد خصوصا در کشور ما بسیار حائز اهمیت است. مشاور باید از تمام قوانین ازدواج مثل نفقه، مهریه، طلاق، حضانت، ارث، ازدواج مجدد، چندهمسری، خیانت و… هم به لحاظ شرعی و هم به لحاظ حقوقی، آگاهی کامل داشته باشد.
وی به شرح بعضی از اصطلاحات نظام مشاوره و روانشناختی خانواده پرداخت و اظهار کرد: اصطلاحاتی همچون کور فرهنگی به مفهوم نادیده گرفتن بعضی از خرده‌فرهنگ‌ها، مجروحان فرهنگی به مفهوم کسانی که در پی مهاجرت و… از فرهنگی به فرهنگ دیگر کوچ کرده و بعضا دچار تنش شده و نیاز به دریافت مشاوره دارند و شوک فرهنگی که معمولا در پی غم غربت و مهاجرت، اسارت و… رخ داده و ممکن است به بروز ناسازگاری و حتی برگشت به وطن منجر شود، از اصطلاحات نظام فرهنگی روانشناختی خانواده است که مشاوران باید نسبت به آنها اطلاعات کافی کسب کنند.
