این محقق و پژوهشگر دینی با اشاره به اینکه بررسی آراء و اندیشه های متفکران بدون در نظر داشتن یک نظریه بی نتیجه است گفت: برای طرح مباحثی ازاین دست بهتر است نقطه عزیمتمان را نظریه قرار دهیم و از راه استقرایی و جزئی وارد مسئله نشویم.
وی ادامه داد: بدون در نظر داشتن نظریه برداشت های نادرستی از مصادیق در آراء و اندیشه های یک اندیشمند می شود و گاه انتظاراتی از او داریم که با بینش او سازگار نیست. مثلا نباید تعجب کرد که صدرای شیرازی در دانش فقه یک اخباری باشد در حالی که یک فیلسوف و متکلم برجسته نیز بوده است. ضمن اینکه نظرات جزئی یک اندیشمند چندان مورد اهمیت نیست و ما باید به دنبال چارچوب کلی فکری او باشیم تا بتوانیم درباره او حکم دهیم. لذا در موضوع عقل گرایی و نقل گرایی نیز نقطه آغاز ما نظریات است.
حجت الاسلام سبحانی با اشاره به اینکه عقل گرایی و نقل گرایی دو گرایش مهم و قابل توجه در جریان اندیشه جهان اسلام است گفت: این دو گرایش در امامیه و اهل سنت هرگز با یکدیگر قابل مقایسه نیستند. در میان اهل سنت معتزله و اهل حدیث نماینده این دو گرایش اند ولی در میان اندیشمندان شیعی این دو گرایش تعریفی متفاوت دارند. در میان اهل سنت نیز به زعم اهل حدیث نص گرایی یا نقل گرایی به معنای نفی و انکار عقل نیست، باب عقل از نظر آنان گشوده است و عقل به عنوان یک منبع مستقل شناخته می شود. ازسوی دیگر معتزله معتقدند که میراث حدیثی که شامل قرآن و سنت است در مبانی اعتقادی و بسیاری از فروع دین کارساز نیست، لذا در آثار آنان استناد چندانی به حدیث و آیات نشده است. اما در میان اندیشمندان شیعی چنین بی مهری نسبت به میراث حدیثی نشده و حتی یک اندیشمند شیعی نمی توان یافت که چنین سوءظنی نسبت به میراث حدیثی داشته باشد.
وی با تأکید بر اینکه میراث اهل بیت(ع) میراثی عقلانی است گفت: بنابراین باید چنین گفت که جریان نص گرایی در امامیه به هیچ روی مخالفت با عقل نیست.
وی درباره تفاوت عقل گرایی و نص گرایی در مذهب تشیع عنوان داشت: شیعه معتقد است فراتر از میراث حدیثی و قرآن چارچوب های عقلانی روشنی داریم که آنها را می شناسیم و بر اساس آنها مشق می کنیم، لذا نیازمند به چیز دیگری نیستیم. پس عقل گرایی در امامیه به معنای مراجعه به نص است در زمانی که عقل توان پاسخگویی به سوالات و مسائل را نداشته باشد.
وی دومین نگاه در میان محدثان امامیه را نگاهی همراه با سوءظن دانست و گفت: در میان بخشی از محدثان امامیه نگاهی همراه با سوءظن به قواعد عقلانی وجود دارد. مثلا سیدبن طاووس معتقد است تا زمانی که می توان با مراجعه به نص و وحی پاسخ مسئله ای را یافت، نیازی به ورود به راه های پیچیده و دشوار عقلانی نیست. این نگاه نیز نه اینکه عقل را زیر سوال ببرد، بلکه معتقد است راه عقلانی این است که از همان ابتدای کار به منبع وحیانی مراجعه کنیم.
وی با اشاره به اینکه در مکتب اهل بیت نگاهی متفاوت نسبت به این مسئله وجود دارد گفت: نکته قابل توجه این است که در مکتب اهل بیت و متکلمین امامیه در دوران نخستین، نص گرایی و عقل گرایی به معنای امروزین آن نیست و در نزد ایشان جمع بین این دو گرایش مطرح است. بر این اساس نیز شیخ مفید در کتاب اوائل المقالات در پاسخ به کسانی که شیعیان را با معتزلیان یکی می انگاشتند می فرماید ما شیعیان با معتزلیان از حیث عقیدتی متفاوت هستیم. ما در توحید و عدل با آنان مشترکیم اما در مسائل بسیاری با آنان همسو نیستیم. ایشان معتقد است که رسالت وحی شکوفا کردن استعداد عقل است و بنابراین عقل نمی تواند از وحی منفک باشد. معتزله مخالف و اهل حدیث موافق با این نظریه هستند.
وی ادامه داد: کراجکی از شاگردان شیخ مفید نیز معتقد است حقی که معرفت آن واجب است از دو طریق عقل و سمع بدست می آید و عقل مستقلا وجوب نظر ندارد. بنابراین خداوند متعال در هر زمان نبی را فرستاده تا برای عقل انسان بیدارباش بزند. لذا کار وحی روشن کردن مسیرهای عقلانی برای عقل انسان است تا موجب روشن شدن معارف دینی هم بشود.
وی با تاکید بر اینکه روش انبیا عقلانی نیز بوده است عنوان داشت: انبیا در اثبات توحید، صفات خداوند و مباحثی از این دست با روش عقلانی عمل می کردند. پس اولین متکلم خود انبیا بودند اما نه به معنای امروزی آن.
وی افزود: بر این اساس از نظر شیعه ما در اثبات اموری همچون توحید و نبوت نیازمند وحی نیستیم، اما در دیگر مسائل اعتقادی نیازمند آنیم. در روایات نیز آمده که خداوند دو حجت بر ما دارد، یکی عقل و دیگری شرع.
وی در پایان ضمن ذکر مثالی اظهار داشت: هشام بن حکم یکی از بزرگترین اندیشمندان شیعه است که در محضر امام صادق و امام موسی کاظم(ع) بوده است. ایشان یکبار به مباحثه با یک اندیشمند معتزلی می پردازد. او به هشام می گوید اگر من موفق به شکست تو شدم، تو به مسلک معتزله دربیا و اگر تو مرا شکست دادی من به مسلک تو. هشام پاسخ بسیار قابل توجهی به او می دهد و می گوید اگر من از تو شکست بخورم نزد امام خود می روم و از او می خواهم که مرا قانع کند و از او می آموزم و در نهایت هرآنچه او گفت را می پذیرم. بنابراین مهم ترین شیوه امامیه در حجت سوال و جواب علمی است.
پشتوانه همه کارهای انسان عقل است
دکتر قاسم جوادی عضو هیأت علمی دانشگاه جاکعة المصطفی العالمیه سخنران دیگر این نشست بود که پیرامون موضوع مذکور به ایراد سخن پرداخت.
دکتر جوادی با تاکید بر اهمیت بهره مندی از عقل در رویارویی با مسائل مختلف گفت: در جوامع شیعی مواردی مشاهده می شود که می توان از آنها چنین برداشت کرد که تمایل به سمت نقل گرایی به معنای عام آن در مردم و برخی از اندیشمندان وجود دارد.
وی افزود: مسائلی همچون جایگاه خواب و رویا، استخاره، اجماع، برخی از احکام فقهی همچون تکفیر، جریان اهل رای، جریان مقاصدی یا مقاصد الشریعه، بحث لعن و مسائلی از این دست نشان از آن دارد که از تاکید برعقل گرایی کاسته شده و تمایل بیشتری به سوی نقل گرایی وجود دارد.
این محقق و پژوهشگر دینی میراث شیعی را مجموعه ای از منابع عقل گرایانه و نقل گرایانه دانست و عنوان کرد: برخی از این منابع همچون کتاب شریف نهج البلاغه از عقل گرایی قابل توجهی برخوردار است که می تواند با ورود به تمامی بخش های زندگی مردم نقش مهمی ایفا کرده و موثر باشد، ضمن اینکه آنان را در دام حس گرایی گرفتار نسازد.اما در این میراث منابع غیرعقل گرایانه بسیاری نیز ممکن است یافت شود.
وی ضمن تاکید بر شناخت اهمیت و جایگاه عقل در درک مباحث دینی عنوان داشت: نباید در مواجه ی با آثار علمی یک اندیشمند تنها به یکی یا بخشی از آنها اکتفا کرد. باید توجه کرد که آراء یک اندیشمند در هر اثر او دارای ویژگیها و اقتضائات خاصی است که نمی تواند به تنهایی منبع موثقی برای درک نظریات او باشد. به عنوان مثال هر یک از آثار امام خمینی(ره) دارای ویژگی هایی است که ممکن است با دیگری متفاوت باشد، لذا باید برای بدست آوردن شناخت و درکی صحیح از آراء و افکار امام خمینی(ره) همه آثار ایشان را تک به تک مطالعه کرد و مد نظر قرار داد.
