زندگی وجود مقدس امام رضا علیه‌السلام نه‌تنها برای شیعیان آن حضرت که برای تمام آزادگان جهان مملو از درس معرفت و بصیرت است.
دولت عباسی در زمان خود مقتدرترین دولت جهان شناخته می‌شد. سیاست مأمون ایجاب می‌کرد که خود را طالب علم و فرهنگ معرفی کند و همین سیاست او را وامی‌داشت تا در کاخ سلطنتی بساط مناظره را فراهم نماید.
یک طرف این مناظره علمای دیگر ادیان همچون مسیحیان و یهودیان بودند و طرف دیگر آن وجود بابرکت امام هشتم علیه‌السلام.
اگرچه مأمون هدفش از این مناظرات، پررنگ‌کردن ویژگی فرهنگی خویش بود؛ اما ناخواسته همین امر منجر به معرفی شخصیت علمی و اخلاقی و معنوی امام رضا علیه‌السلام به جهان شد.
بادقت در جهان کنونی به‌خوبی در می‌یابیم که یکی از ضعف‌های انسان کنونی ضعف در گفتگوست. جهان دیجیتال اگرچه بساط ارتباط با بیش از چهارهزار فرهنگ شناخته شده در جهان را برای انسان ایجاد کرده است؛ اما درعین‌حال انسان امروزی از ضعف توانایی و مدیریت گفتگو رنج می‌برد. در نگاه اسلام گفتگوی منطقی و مبتنی بر تعقل مورد تأکید قرار گرفته تا جایی که خداوند در قرآن باب گفتگو با اهل کتاب را بازنموده و این‌گونه مجوز مناظره را صادر می‌کند.
«قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَىٰ كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلَا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا»
«بگو: ای اهل کتاب، بیایید از آن کلمه حق که میان ما و شما یکسان است پیروی کنیم که به جز خدای یکتا را نپرستیم، و چیزی را با او شریک قرار ندهیم».
گفتگوی خدا با ملائکه و حتی با شیطان نیز از دیگر مواردی است که قرآن بدین واسطه بر گفتگوی منطقی صحه می‌گذارد.
امام رضا علیه‌السلام در یکی از سخنان خویش دررابطه‌با مناظرات خود این‌گونه می‌فرمایند:
«آن گاه که من پیروان تورات را با استدلال به تورات، و پیروان انجیل را با استدلال به انجیل و اهل زبور را با زبورشان و صابئیان را به زبان عبری و آتش‌پرستان را به زبان پارسی‌شان و رومیان را با منطق خودشان و بر اصحاب مقالات و اندیشه‌های مختلف به طریقهٔ خودشان استدلال کرده و آنان را مجاب نمایم و هنگامی که هر گروه را قانع کردم و بطلان سخن و دلیلش را بر خودش آشکار ساختم و او را به اعتراف حقیقت وادار نمودم؛ مأمون در می‌یابد که جایگاهی که او بر آن تکیه زده سزاوار وی نیست. در این هنگام مأمون از کردهٔ خود پشیمان خواهد شد». (بحارالانوار، ج 49، ص 176 و 175)
در حقیقت امام در این گفتگوها برای اثبات حقانیت اسلام و رد اشکالات پیروان سایر ادیان، از کتب آنها استدلال می‌آوردند و این‌گونه با اعتقادات خودشان، آنها را به چالش می‌کشیدند. گفتگوی علمی امام با جاثلیق، دانشمند بزرگ مسیحیت در زمان مأمون و آن هم نه صرفاً بر مبنای قرآن بلکه بر اساس آموزه‌های انجیل یکی از نمونه‌های عینی این نوع مناظرات است. امام رضا علیه‌السلام در این گفتگواعتقاد به الوهیت حضرت مسیح و تناقضات موجود در باور تثلیث را از طریق ارجاع به انجیل به چالش کشیدند؛ اما خلأ این نحو از استدلال در گفتگوهای جهان امروز به‌خوبی احساس می‌شود. ما قاعدتاً به‌وقت گفتگو از آنچه خودمان پذیرفته‌ایم دلیل می‌آوریم حال‌آنکه باید با تغییر جهت استدلال‌ها از آنچه طرف مقابل قبول دارد برای اثبات ضعف آنچه بدان معتقد است بهره ببریم.
گویش امام به زبان عبری در مناظره با صابئین و به زبان فارسی در برابر زرتشتیان از دیگر نمونه‌هایی است که نشان می‌دهد امام راه ارتباط مؤثر با مخاطب را به زیبایی می‌دانند.
از دیگر ویژگی‌های امام رضا علیه‌السلام در امر گفتگو و مناظره با دیگران بهره بردن از استدلال‌های قوی بود. ایشان در اکثر مواقع برای تبیین حقیقت و تشریح تناقضات کلام دیگران از طرح پرسش و سؤالات دقیق بهره می‌بردند. گفتگوهای ایشان با علمای اهل حدیث را می‌توان نمونه‌ای از این نوع مناظرات دانست. ایجاد پرسش راهی است برای ارجاع‌دادن طرف مقابل به تأمل و فکر و فطرت و این دقیقا همان چیزی است که در گفتگوهای امروزی کمتر موردتوجه قرارمی‌گیرد.
از دیگر ویژگی‌های شخصیتی امام رضا علیه‌السلام که اتفاقاً در میان همین مناظرات برای مردم واضح گردید صبر و متانت امام در برابر مخالفان بود. اگرچه برخی عامدانه فضای گفتگوها را به سمت تنش سوق می‌دادند؛ اما امام با مهربانی فراوان و بردباری بی‌نظیر خویش از طریق تبادل افکار، مسیر رسیدن به حقیقت را هموار می‌ساختند. تواضع علمی امام با وجودی که صاحب علم لدنی بودند را به بردباری ایشان در گفتگو که اضافه کنیم آن وقت تکلیف خودمان در گفتگو با دیگران روشن خواهد شد. در زیست دیجیتال امروز و با نظر به گفتگوها و چالش‌های متعدد سیاسی و دینی و اعتقادی در فضای مجازی به‌خوبی در می‌یابیم که تا چه میزان از سعه‌صدر برخورداریم و تا چه اندازه به بازخوانی سیره امام رضا علیه‌السلام در مناظرات نیازمندیم.
زهرا ابراهیمی، کارشناس اخلاق و تربیت دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان
