اولین نکته‌ای که در خصوص آشنایی با سیره پیامبر(ص) باید به آن توجه داشت، این است که خداوند در قرآن، ایشان را به‌عنوان یک انسان کامل و اسوه حسنه معرفی می‌کند و الگوبرداری از پیامبر(ص)، هم نسبت به تمام ابعاد و شئون زندگی ایشان مطرح است و هم در سه لایه فردی، خانوادگی و اجتماعی که هر کدام از این لایه‌ها، مصادیق مختلفی دارد. اگر بخواهیم از زندگی پیامبر(ص) در این سه لایه الگوبرداری کنیم و شخصیت خود را در آیینه وجودی حضرت به تماشا بنشینیم و مورد ارزیابی قرار دهیم، ضرورت دارد که با سیره و منش و تاریخ زندگی حضرت بیش از پیش آشنا شویم.
در خصوص سیره و تاریخ تحلیلی زندگی پیامبر(ص)، کتاب‌های مختلفی به نگارش درآمده است و اگر بخواهیم از مهم‌ترین آنها نام ببریم، می‌توان به «تاریخ پیامبر اسلام» از مرحوم دکتر آیتی، «تاریخ پیامبر اسلام» تألیف حجت‌الاسلام دکتر رسول جعفریان و «الصحیح من سیره رسول الاعظم» از مرحوم آیت‌الله سیدجعفر مرتضی عاملی اشاره کرد. مورد اخیر، به نوعی مفصل‌ترین کتابی است که در زمینه سیره و تاریخ تحلیلی زندگی پیامبر(ص) به رشته تحریر درآمده و نویسنده آن در تاریخ اسلام و زندگی پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) مجتهد بود.
این کتاب با عنوان «سیره صحیح پیامبر» ترجمه شده و در اصل، بیش از ۲۰ جلد است. دکتر محمد سپهری قبل از اینکه مجلدات مختلف این کتاب ترجمه شود، تلخیص و ترجمه‌ای از آن با عنوان «سیرت جاودانه» انجام داد و اگر کسی بخواهد به‌صورت خلاصه، با مجموعه مطالب کتاب «الصحیح من سیره رسول الاعظم» آشنا شود، می‌تواند به کتاب «سیرت جاودانه» مراجعه کند.
با توجه به تحقیقات مفصلی که آیت‌الله سیدجعفر مرتضی عاملی انجام داد، به منابع مختلف فریقین اعم از شیعه و عامه مراجعه کرد و بنیه علمی که از آن برخوردار بود، «الصحیح من سیره رسول الاعظم» از این حیث، برترین کتاب است.
یکی از امتیازات کتاب «تاریخ پیامبر اسلام» از مرحوم دکتر آیتی نیز این است که علی‌رغم مفصل نبودن، تمام تاریخ زندگی پیامبر(ص) را با جزئیات قابل توجهی منعکس کرده و اگر کسی بخواهد نگاهی اجمالی به کل این تاریخ همراه با ذکر نسبتاً تفصیلی وقایع و حوادث قبل از بعثت و بعد از آن داشته باشد، این کتاب بسیار قابل استفاده است.
از دیگر آثاری که در خصوص سیره و تاریخ زندگی پیامبر(ص) وجود دارد، یکی کتاب «سنن النبی» تألیف مرحوم علامه طباطبایی، صاحب تفسیر المیزان است. ایشان این کتاب را برای عمل کردن شخصی خود به رشته نگارش درآورد و سپس یکی از شاگردان علامه به نام مرحوم فقهی، مطالبی به آن اضافه کرد. اگر شخص سالکی بخواهد به پیامبر اکرم(ص) به‌عنوان مرشد کل و رهبر صراط مستقیم همه انسان‌ها در هر زمان و مکان بنگرد و با نگاهی سلوکی و عرفانی به سیره ایشان بپردازد، این کتاب بسیار خوب و قابل استفاده است.
مرحوم شیخ عباس قمی، صاحب مفاتیح الجنان که محدث و ادیبی بسیار قوی و به لحاظ عرفانی، از شاگردان مرحوم میرزا سیدعلی قاضی طباطبایی، استاد عرفای متأخر بود، کتابی به نام «کحل البصر» به رشته تحریر درآورد که با عنوان «توتیای دیدگان» ترجمه شده و برای آشنایی با تاریخ زندگی پیامبر(ص)، بسیار قابل استفاده است.
همچنین مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی پیشوایی که از اساتید تاریخ اسلام، اعم از تاریخ زندگی پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) بود و در یک سال اخیر، بر اثر ابتلا به کرونا دار فانی را وداع گفت، کتابی با عنوان «تاریخ پیامبر اسلام» دارد که انتشارات سمت آن را چاپ و منتشر کرده است.
رهبر معظم انقلاب نیز مجموعه گفتارهایی با عنوان «انسان ۲۵۰ ساله» دارند که در بخش مربوط به پیامبر اعظم، نکات خوب و قابل استفاده‌ای بیان کرده‌اند. یکی از مجموعه آثار شهید مطهری نیز «سیری در سیره نبوی» نام دارد که نگاه تربیتی در آن به شدت پررنگ است و اگر کسی بخواهد از منظر تربیتی به سیره و تاریخ زندگی پیامبر(ص) نگاه کند، کتاب قابل استفاده‌ای است.
کسی که می‌خواهد درباره شخصیت پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) قلم بزند، باید بر چند علم از جمله تاریخ و حدیث مسلط بوده و نیز بر کل قرآن و آیات مربوط به شخصیت پیامبر(ص) و تبیین زوایای وجودی ایشان تسلط نسبی داشته باشد. همچنین باید به دانش فرقه‌شناسی و شناخت فرقه‌هایی که در دنیای اسلام شکل گرفته است، مجهز باشد تا بتواند به‌طور کامل، سیره پیامبر(ص) را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد.
همان‌طور که به الگوبرداری در سه لایه فردی، خانوادگی و اجتماعی از زندگی پیامبر اکرم(ص) اشاره شد، باید به این نکته توجه کرد که بعد خانوادگی و اجتماعی زندگی ایشان در مقایسه با بعد فردی، کمتر مورد توجه قرار گرفته است و همچنان باید در خصوص این دو لایه، یک‌سری تحقیقات مفصل و جدی‌تر انجام داد، به‌ویژه با توجه به اینکه مهم‌ترین وظیفه اجتماعی شیعیان در عصر غیبت، تشکیل یک حکومت اسلامی شیعی است که زمینه‌ساز ظهور باشد، ضرورت دارد که بعد اجتماعی سیره پیامبر(ص) بیش از پیش تبیین شود. لذا، با توجه به منبع بسیار غنی که از آن برخورداریم، می‌توان به لحاظ اجتماعی در خصوص مباحث مربوط به حکومت اسلامی در عصر غیبت کبری، از سیره حضرت در قالب مصادیق مختلف الگوبرداری شایسته‌تری انجام داد که تاکنون چنانکه باید و شاید، مورد توجه و بررسی قرار نگرفته است.
در بعد فردی نیز اگر با نگاهی عارفانه، معنوی و سلوکی به سیره پیامبر(ص) نگریسته شود، نکات بسیار لطیفی به دست می‌آید و ضرورت دارد که متخصصان عرفان اسلامی و آشنا با سیره پیامبر(ص)، به تبیین سیره ایشان بر اساس مبانی و منازل سلوکی بپردازند و به‌صورت کاربردی‌تر، شخصیت پیامبر اکرم(ص) را به‌عنوان مرشد کل و رهبر آسمانی مورد بررسی و کنکاش قرار دهند.
