رسالت و مأموریت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در این مقطع زمانی چیست؟
دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم به دستور امام راحل تأسیس شد و امروزه رئیس و اعضای هیئت امنای آن به دستور مقام معظم رهبری تعیین می‌شوند. همه فعالیت‌های این دفتر به حوزه‌های دینی مربوط می‌شود که یکی از آنها تبلیغ دین و اعزام مبلغ به مناطق گوناگون کشور در مناسبت‌هایی مثل ماه مبارک رمضان و ایام محرم است.
بخشی با عنوان آموزش‌های حوزوی مکمل ویژه طلاب در دفتر تبلیغات اسلامی وجود دارد که به دو بخش آموزش‌های کاربردی و رسمی منتهی به مدرک تقسیم می‌شود و در دانشگاه باقرالعلوم مستقر است. مرکزیت همه بخش‌های موجود در دفتر تبلیغات اسلامی با استان قم بوده، ولی شهرهای مشهد و اصفهان که مراکز علمیه دیرینه و کهنی دارند نیز دارای شعبه‌ای از دفتر تبلیغات اسلامی هستند.
بخش دیگری از دفتر، معاونت پژوهشی در قالب پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی است. این پژوهشگاه، ۱۱ پژوهشکده دارد که ۹ پژوهشکده در استان قم فعالیت می‌کنند و پژوهشکده الهیات و خانواده در شهر اصفهان و پژوهشکده اسلام و تمدن ایران در شهر مشهد مستقر هستند. یکی از پژوهشکده‌های واقع در استان قم، فرهنگ و معارف قرآن کریم نام دارد که در عرصه فعالیت‌های قرآنی در سطح ایران و جهان منحصربه‌فرد است، به‌طوری که نوع پروژه‌های کلان این پژوهشکده مشابهی ندارد یا با نمونه‌های مشابه فاصله بسیاری دارد. برای مثال، نخستین دایرةالمعارف قرآن مسلمانان که تاکنون ۱۷ جلد از آن منتشر شده، در این پژوهشکده در حال انجام و ارائه است.
مشهورترین دایرةالمعارف قرآنی در شش جلد به دست مستشرقان در هلند تدوین شده است، یعنی مسلمانان تا پیش از این دایرةالمعارفی با استانداردهای موجود تدوین نکرده بودند، ولی امروزه اولین آن در حال تدوین است. طبق برنامه‌ریزی‌ها، این دایرةالمعارف قرار است در ۳۰ جلد منتشر شود که ۱۷ جلد آن منتشر شده، جلدهای ۱۸ و ۱۹ در دست انتشار هستند و کارهای تا جلد ۲۴ نیز انجام شده است.
کتاب ۳۳ جلدی فرهنگ قرآن نیز در همین پژوهشکده تدوین شده است؛ هر واژه در قرآن که مطالب ویژه‌ای داشته باشد، به ترتیب حروف الفبا در این کتاب وارد شده و در فضای مجازی هم به‌صورت رایگان قرار گرفته است. با بهره‌گیری از دایرةالمعارف قرآن، برای ۱۶ رشته علوم انسانی و اسلامی دانشنامه‌های تخصصی تولید می‌شود که تاکنون جلد اول در حوزه امنیت، اخلاق، خانواده، محیط‌زیست، علوم عقلی و حج منتشر شده و دیگر بخش‌ها مثل سیاست، اقتصاد، مدیریت جهادی و مقاومت نیز در حال تدوین است.
پژوهشکده دیگر، تاریخ و سیره اهل بیت(ع) نام دارد که تاریخ و سیره اهل بیت(ع) را با استمرار مورد بررسی قرار می‌دهد و به‌زودی، جلد اول آن در سال جاری منتشر خواهد شد. از جمله دیگر اقدامات کاربردی و مهم این پژوهشکده، پروژه دانشنامه سبک زندگی در قرآن است که در مراحل پایانی قرار دارد. ابتکار این پروژه، انتشار آن به محض آماده شدن هر کدام از مدخل‌ها بود تا بتوانیم بازخورد هر کدام را نیز ارزیابی کنیم. در پایان نیز ویرایش نهایی به‌صورت مجموعه‌ای از دانشنامه الفبایی منتشر خواهد شد.
پژوهشکده اخلاق و معنویت در حوزه اخلاق کاربردی و حرفه‌ای فعالیت می‌کند. پژوهشکده فقه و حقوق به مباحث مستحدثه فقهی می‌پردازد. پژوهشکده اطلاعات و مدارک اسلامی برای نخستین بار در حال ارائه تزاروس علوم اسلامی در سطح جهان است؛ یعنی برای اولین بار نقشه علوم اسلامی ارائه می‌شود که تاکنون ۱۱ علم از آن ارائه شده و به‌صورت برخط در دسترس عموم قرار گرفته است. در ترسیم گرافیک‌های دانشی این تزاروس نیز از هوش مصنوعی استفاده شده است.
واژه تزاروس در زبان فارسی معادل مشخصی ندارد. بنابراین، از معادل‌های گوناگونی از جمله اصطلاح‌نامه استفاده می‌شود. در زبان عربی، واژه «المکنز» به معنای گنج‌واژه معادل واژه تزاروس قرار است. صرفاً واژه‌ها در این‌باره اهمیت ندارند، بلکه ارتباط میان واژه‌ها نیز باید تعریف شود. می‌توان پس از ارائه تزاروس یک علم، میزان پیشرفت دانشمند یا دانشمندان را در آن به‌صورت روزآمد مورد بررسی قرار داد. برای مثال، می‌توان فهمید که کدام دانشمند چه میزان باعث پیشرفت و ایجاد علم شده، یا اینکه چقدر در چهارچوب دانش تولیدشده تا امروز در حال فعالیت است. با وجود این نقشه، خلأ‌های موجود در نقاط گوناگون برای ما مشخص می‌شود. این برنامه در کشورهای دیگر مورد استقبال بیشتری قرار گرفته، زیرا به دو زبان فارسی و انگلیسی ارائه شده است.
در پژوهشکده الهیات و خانواده درباره مسائل خانواده از منظر الهیاتی و دینی به‌صورت مستقل کار می‌شود. پژوهشکده مطالعات تمدنی و اجتماعی مباحث عملی و نظری تمدنی ایران و جهان را پیگیری می‌کند. در این پژوهشکده، رویکرد تمدنی به اسلام مورد مطالعه قرار می‌گیرد. پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی نیز مباحث مربوط به مطالعات سیاسی را با رویکرد اسلامی و دینی مورد مطالعه قرار می‌دهد. به‌طور کلی، در این پژوهشکده پژوهش‌های مربوط به دین انجام می‌شود.
بخشی از پژوهش‌ها به‌صورت میان‌رشته‌ای صورت می‌گیرد. برای مثال، بخش زیادی از پروژه‌ها در پژوهشکده مهدویت و آینده‌پژوهی به‌صورت میان‌رشته‌ای و فرارشته‌ای انجام می‌شود. در خصوص فعالیت این پژوهشکده‌ها چند نکته مهم وجود دارد؛ به این ترتیب که معرفی اسلام به‌صورت جامع باشد، زیرا در جهان اسلام و دیگر کشورها رویکردهایی خارج از اسلام به این دین وجود دارد. برای مثال، مستشرقان مسائلی در این‌باره مطرح کرده‌اند که در بعضی از این رویکردها، اسلام به بخشی از خودش فروکاسته شده است. برای نمونه، فقط به فقه اسلامی اشاره شده، یا صرفاً به مسائل اخلاقی در اسلام توجه می‌شود و یا مباحث اعتقادی، صوفیانه و تصوف مورد بحث قرار می‌گیرند. هدف ما، معرفی اسلام با رویکردی جامع متکی بر منابع اصیل است.
در دیدگاه کلان، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به دنبال طرح‌ریزی چه گفتمانی است؟
رویکرد مکمل، پاسخگویی به نیازهای عصر کنونی به شکل نظام‌مند است. از سال ۹۳ تغییرات رویکردی باعث ورود ما به مباحث جدید شد. در هر بخشی که تبیین جامعی صورت گیرد، مسئله‌محوری با عنوان کار دوم شروع می‌شود تا پاسخگوی پرسش‌ها و مسائل روز باشد. بنابراین، ما خود را حلقه واسطی میان نظام حکومتی و حوزه علمیه تعریف کردیم تا بتوان از طریق حوزه به پرسش‌های جامعه پاسخ گفت. مسئله‌محوری با پیشرفت خوبی انجام شد، به‌طوری که در جریان آن به نوعی فناوری دست یافتیم که برای رصد، طبقه‌بندی و شیوه پاسخگویی به مسائل کاربرد دارد.
آیا در خصوص تحقق نتایج پروژه‌هایی که پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی انجام می‌دهد، با دستگاه‌های دولتی مذاکره‌ای انجام شده است؟
از سال ۱۴۰۰ وارد مسیری شدیم که امتداد مسئله‌محوری در چرخه حکمرانی کشور بود؛ یعنی به مسائل مربوط به نیازهای حیاتی که دایره گسترده‌تری برای حل شدن داشته باشند، اهمیت بیشتری داده می‌شود. ارائه نگاشت نهایی برای هر پروژه، رویکردی است که با تعریف جدید در پژوهشکده پیگیری می‌شود تا با مشخص شدن نهاد یا دستگاه مکلف برای مسئله موجود، با آن نهاد ارتباط برقرار و برای حل مشکل اقدام کنیم.
اگر از سوی دستگاه مربوط مقاومتی بدون منطق صورت گیرد، از روش گفتمان‌سازی و فرهنگ‌سازی عمومی برای حل آن بهره می‌گیریم؛ یعنی با رویکرد مطالبه‌گری و از راه برگزاری نشست‌های علمی، همایش‌ها و فضاسازی عمومی، پروژه را پیش می‌بریم. شیوه مطالبه‌گری عمومی برای موارد خاصی مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ با این کار پژوهشگاه وارد سبد کارآفرینی هم می‌شود. همچنین ارتباط وسیع‌تری میان حوزه‌های علمیه و نهادها شکل می‌گیرد تا چرخه حکمرانی مورد نظر پوشش داده شود. به این ترتیب، فضای جدیدی برای پژوهشگاه‌ها فراهم می‌شود.
اگر برای پیگیری مسئله‌ای به ما مراجعه شود که از نظر تخصصی در حوزه فعالیت ما قرار نداشته باشد، آن را به پژوهشکده‌های دیگر معرفی می‌کنیم، زیرا برای جلوگیری از موازی‌کاری مجمعی با عنوان پژوهشگاه‌‌های علوم انسانی اسلامی کشور فعال شده است و حدود ۱۲ پژوهشگاه فعال در این عرصه گردهم آمده‌اند. ارتباط خوبی میان مجموعه‌ها شکل گرفته، به‌طوری که کمیته‌های تخصصی میان بخش‌هایی که فعالیت‌های مشترک دارند، ایجاد شده است.
ارتباطات و تعاملاتی با دیگر مراکز و نهادها نیز داریم. برای مثال، با مرکز تحقیقات اسلامی مجلس ارتباط نهادی ایجاد کرده‌ایم. درواقع، مجلس به‌واسطه مرکز تحقیقات اسلامی خود که در قم قرار دارد، ارتباط وسیعی با پژوهشگاه برقرار کرده است تا پیشنهادات و طرح‌های آن در اختیار اعضای پژوهشکده‌ها قرار گیرد و ایرادات مربوط پیش از ورود به صحن علنی مجلس در اختیار کمیسیون‌ها قرار گرفته و بررسی شود.
با توجه به رسالت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در ارائه دین، در شرایط کنونی، این موضوع با چه چالش‌هایی مواجه است؟
در ارائه دین به افراد عام و مخاطبان نخبه چالش‌های گوناگونی وجود دارد، زیرا دستگاه‌های رسانه‌ای و فرهنگی سیمای مناسبی از اسلام برای نسل جوان ترسیم نمی‌کنند. بسیاری از این مسائل به‌دلیل حضور افراد غیرمتخصص با انگیزه‌های خوب و بد در این عرصه بروز کرده است. بسیاری از مطالب تحریف و تقطیع می‌شود و همه ما در فضای مجازی شاهد آن بوده‌ایم. مشکل دیگر، ارائه مطالب درست به شیوه نادرست و خام‌فروشی است، در حالی که باید محتوا را به صورتی زیبا در فرم فیلم، تصویر یا قالب‌های گوناگون ارائه کنیم. لذا، هنری که امروزه در ابعاد مختلف ارائه می‌کنیم، عمدتاً فاقد ایده‌های خلاقانه دینی است و جنبه تخریبی برای سبک زندگی و باورهای دینی دارد. امروزه به بخشی از پرسش‌های کلیدی در حوزه دینداری پاسخ نداده‌ایم. برای مثال، هیچ ارائه مشخصی از مفاهیم شهروند، خانواده، محله و شهروند تراز دینی و اسلامی وجود ندارد که از نظر مردم نیز مورد قبول باشد. بنابراین، بسیاری از فعالیت‌هایی که انجام می‌دهیم، یکدیگر را خنثی می‌کنند، زیرا در این‌باره شاخصی وجود ندارد. در محله‌ها، سرمایه‌های فرهنگی بسیاری در حال تخریب است و جوانان همین محله‌ها دچار بحران هویت، بحران فرهنگی و بحران اعتماد به نفس هستند.
ایران در عرصه‌های معماری، خطاطی، آواز و… سرآمد جهان است، زیرا در همه این عرصه‌ها دین و فرهنگ با یکدیگر پیوند دارند، ولی درصد کمی از مردم از چنین مطالبی آگاهند. ناتوانی در ارائه داشته‌ها، چالشی بر سر راه ماست. چالش دیگر، ناآگاهی در این زمینه است. گاهی کسانی را متصدی بخش‌های فرهنگی می‌کنیم که آگاهی تخصصی ندارند، به‌طوری که گویا هیچ اهمیتی برای این مسائل قائل نیستیم. در این بخش، چالش‌های بسیاری وجود دارد که در چالش حکمرانی فرهنگی خلاصه می‌شود.
نداشتن فرهنگ و سیاست‌گذاری واحد به نداشتن تقسیم کار و مأموریت‌گرایی نادرست در سیستم‌ها منجر می‌شود. بنابراین، در اجرا هم شاهد چند‌پارگی و تفرق هستیم، در نتیجه این چرخه باید اصلاح شود و سیاست فرهنگی واحدی صورت گیرد تا بر اساس آن تقسیم کار انجام شود. مأموریت‌گرایی باعث جلوگیری از اتلاف انرژی دستگاه‌ها می‌شود.
در خصوص حجاب و عفاف ۲۷ دستگاه مسئولیت دارند، در صورتی که یک دستگاه باید متکفل امور خانواده باشد، ولی ما این موضوع را تکه تکه کرده‌ایم، به‌طوری که یک مرکز مربوط به امور جوانان، ۲۷ دستگاه متکفل امور حجاب، یک مرکز برای زنان و خانواده و مرکز دیگری مسئول کنترل جمعیت است. در کشورهایی مثل ژاپن که به خانواده اهمیت می‌دهند، یک نهاد مسئول امور خانواده بوده، سیاست‌گذاری، اجرا و نظارت همگی به عهده همان دستگاه است و بودجه لازم نیز در اختیار همین نهاد قرار می‌گیرد، ولی در کشور ما همه نهادها مسئول خانواده هستند و هیچ‌کدام نیز کارهای لازم را انجام نمی‌دهند. وقتی تقسیم کار نباشد، مطالبه‌گری هم نمی‌تواند انجام شود.
