وی افزود: در آیات ابتدایی سوره علق، خداوند تعلیم مجهولات از جانب خود به انسان از طریق قلم را بیان کرده است و مهم‌تر از همه این‌ها، در آیات اول و دوم سوره قلم شاهد سوگند یاد کردن خداوند به قلم و ابزار نوشتن برای تنزیه و پاکی پیامبر اکرم(ص) از جنون به‌واسطه نعمت و لطف پروردگار به آن حضرت هستیم.
کارشناس قرآن و حدیث مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی نمایندگی دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان با بیان اینکه سوگندهای خداوند همواره به امور بسیار مهم است، گفت: این پرسش مطرح می‌شود که نی و مرکب آن چه ترکیب مهمی می‌تواند ایجاد کند که خداوند به آن سوگند یاد کرده است؟ در پاسخ باید گفت، اساساً سه نوع قطره وجود دارد؛ قطره سفید که اشک مؤمن در دل شب است، قطره سرخ به‌عنوان خون شهید و قطره سیاه یا قلم عالم که خداوند به آن سوگند یاد کرده است و از این سوگند، به اهمیت قلم و مرکب آن پی می‌بریم. حقیقتاً قطره سیاه و قلم آن از قطره سفید که اشک مؤمن و قطره سرخ که خون شهید بوده، افضل و برتر است و آنچه دو قطره اخیر را می‌سازد، قطره سیاه یا قلم عالم بوده که برترین مصداق آن، عالم آل محمد(ص) است. همه پیامبران و نیز ۱۴ معصوم(ع) مصداق عالم برتر و قلم آنها مصداق قلم برتر محسوب می‌شود.
وی ادامه داد: خداوند در این سوگند، قلم را در برنامه‌های هدایتی و تربیتی در اولویت قرار داده است. از سوی دیگر، قلم سرچشمه پیدایش تمام تمدن‌های انسانی، موجب پیشرفت و تکامل علوم، بیداری افکار و اندیشه‌ها و تولید علم و دانش محسوب می‌شود. خداوند با سوگند یاد کردن به قلم، انسان را به آموختن، مبارزه با بی‌سوادی، اندوختن دانش و نوشتن تشویق کرده و با تعبیر «ن وَالْقَلَمِ وَمَا يَسْطُرُونَ»، اهل قلم را دارای ارزش و جایگاه ویژه قرار داده است. سوگند خداوند به قلم به منظور اعلام برخورداری پیامبر اکرم(ص) از اخلاق عظیمه به شمار می‌رود، چنانکه پس از این سوگند می‌فرماید: «وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ؛ و راستى كه تو را خويى والاست.»
حق‌شناس تصریح کرد: علت و عظمت این سوگند زمانی آشکار می‌شود که به هنگام نزول این آیات، ارباب قلمی در آن محیط وجود نداشت و در سرزمین حجاز، افرادی که توانایی خواندن و نوشتن داشتند، از ۲۰ نفر تجاوز نمی‌کرد. در چنین شرایطی بود که در جبل‌النور و غار حرا این آیات نازل شد: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ، خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ، اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ، الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ، عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ؛ بخوان به نام پروردگارت كه آفريد، انسان را از علق آفريد، بخوان و پروردگار تو كريم‌ترين كريمان است، همان كس كه به‌وسيله قلم آموخت، آنچه را انسان نمىدانست به‌تدريج به او آموخت.» البته بر این نکته باید تأکید کرد که آیه قلم مصادیق فراوانی دارد، از جمله قلم فرشتگان برای نوشتن وحی یا اعمال انسان‌ها.
قلم از اولین مخلوقات خداوند است
وی با اشاره به روایت «إنَّ أَوَّلَ مَا خَلَقَ اللَّهُ الْقَلَمُ؛ اوّلين چيزى كه خداوند آفريد، قلم بوده است»، گفت: در روایت دیگری آمده: «أَوَّلَ مَا خَلَقَ اللَّهُ الْعَقْل؛ نخستين چيزى كه خداوند خلق کرد، عقل است.» البته موارد دیگری نیز به‌عنوان اولین مخلوق خداوند ذکر شده‌اند که اولیت آنها را باید از حیثیت خاصی تبیین کرد. برخی از علما نیز این تعبیر زیبا را به کار برده‌اند که: «بیان دو گونه است؛ بیان زبان و بیان قلم. بیان زبان با گذشت زمان کهنه مى‌شود و از بین مى‌رود، ولى بیان قلم تا ابد باقى است.»
این استاد حوزه و دانشگاه در پاسخ به این پرسش که از منظر متون دینی، صاحبان قلم باید چه ویژگی‌هایی داشته باشند و چه رسالتی برای آنان تعریف شده است، اظهار کرد: یکی از ویژگی‌های بسیار مهم برای صاحبان قلم این است که قلم را که خداوند به آن سوگند یاد کرده، آلوده نکنند و در راستای انحراف، قلم نزنند. در «کنزالعمال» این روایت از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که: «روز قیامت، صاحب قلم را در تابوتی از آتش که بر آن قفل‌هایی آتشین زده شده، می‌آورند. پس می‌نگرند که قلمش را در چه راهی به کار برده است؛ اگر در راه طاعت و خشنودی خدا به کار انداخته باشد، تابوتش گشوده می‌شود و اگر در راه معصیت خدا به کار گرفته باشد، تابوت هفتاد خریف سقوط می‌کند.»
وی افزود: صاحب قلم باید مطالعه فراوان و تحصیل علم داشته باشد؛ به عبارت دیگر، پیش از آنکه قلم به دست بگیرد و بنویسد، باید تخصص لازم در زمینه مورد نظر را به دست آورده باشد. در خصوص اینکه صاحب قلم چگونه می‌تواند تحصیل علم کند تا نویسنده‌ای برتر و مولد علم باشد، می‌توان به دو روایت از امیرالمؤمنین(ع) و پیامبر اکرم(ص) اشاره کرد. علی(ع) می‌فرماید: «علم جز با پنج چيز به دست نمی‌آيد: سؤال کردن بسيار، اشتغال فراوان به درس و بحث و پژوهش، طهارت در رفتار و کردار، نشست و برخاست با علما و دانشمندان و كمک خواستن از خداوند متعال.»
حق‌شناس در شرح این روایت بیان کرد: براساس آیه ۶۹ سوره عنکبوت، کسی که با صبغه الهی تلاش علمی و فرهنگی انجام دهد، خداوند او را از لغزش‌ها حفظ می‌کند و همراه اوست که این همراهی، معیت خاص محسوب می‌شود و به معنای نزول امدادهای غیبی است و معیت عام حتی کفار را نیز دربر می‌گیرد. درواقع، صاحب قلم اولاً باید از لغزش در امان باشد و دوماً، مشمول امدادهای غیبی شود تا بتواند به تولید علم و نوشتن مطالب ارزشمند بپردازد. طبق آیه ۲۹ سوره انفال، اهل ایمان در صورت تقوا، از فرقان، بصیرت، نور دل و درک بسیار قوی برخوردار می‌شوند که ارباب قلم نیز باید صاحب بصیرت باشند و این ویژگی در سایه تقوا به دست می‌آید. مؤمن دو چشم سر دارد که ظاهر را می‌بیند و دو چشم دل دارد که باطن را می‌بیند و این دو چشم از راه تقوا به دست می‌آید. در روایت دیگری نیز آمده است که تحصیل علم صرفاً با مطالعه و تلاش شکل نمی‌گیرد و کمک خواستن از خداوند و ارتباط با او از راه دعا و نیایش نیز در این زمینه لازم است.
وی به روایت دوم در خصوص چگونگی تحصیل علم برای صاحب قلم اشاره کرد و گفت: پیامبر اکرم(ص) در این روایت، گوش کردن فعال و با دقت، سکوت مطلق، فهم، حفظ و نگهداری (نوشتن)، عمل کردن و نشر دادن را به‌عنوان راه‌های تحصیل علم معرفی می‌کند. درواقع، نشر علم از سوی صاحب قلم باید پنج مرحله پیش‌نیاز را که در روایت رسول خدا(ص) بیان شده است، سپری کند.
این استاد حوزه و دانشگاه تصریح کرد: مطالعه فراوان، مخاطب‌شناسی و نیازسنجی، واضح، قابل فهم و منحصربه‌فرد نوشتن، تولید علم و پرهیز از کارهای موازی، خلاقیت ذهنی و نوآوری و قدرت استدلال عقلی و نقلی نیز از دیگر ویژگی‌ها و مهارت‌هایی است که براساس متون دینی، صاحب قلم باید از آنها بهره‌مند باشد.
