در تبیین مفهوم اتحاد مقدس که رهبر انقلاب در سخنرانی اخیر خویش بدان اشاره کردند باید سراغ مبانی آن رفت تا فهم بهتری رقم بخورد. درک حقیقت اتحاد مقدس بدون نظر به مبانی فکری و عقیدتی آن، این اصطلاح را در حد یک واژه تنزل داده و معنایی جز همبستگی و وحدت صرف نخواهد داشت.
فلسفه تمسک به اخلاق در نگاه اسلام رسیدن به قرب الهی است. در حقیقت برای همه انسان‌ها هدفی غایی و مشترک تعریف شده تا افراد با قدم‌گذاشتن در آن مسیر، سعادت خویش را تأمین نمایند؛ بنابراین لازم است تا هر فعل و کنش و رفتاری از مؤمن منطبق بر این هدف تنظیم شود. با این نگاه اتحاد صرفاً همبستگی سیاسی و اجتماعی نیست؛ بلکه انتخابی‌ست که انسان را به کمال وجودی سوق می‌دهد. مبتنی بر همین نگاه غایت‌شناسانه، اتحاد مقدس حول منافع مشترک سیاسی، اقتصادی و اجتماعی شکل نمی‌گیرد؛ بلکه بر محوریت توحید بنا می‌شود.
تفرقه و اختلاف میان مردم ریشه در حب نفس دارد حال‌آنکه متحد بودن و یکی‌شدن محصول فنای فی الله و گذشتن از منیت‌هاست. باتوجه‌به این امر، اتحاد مقدس معنایی جز ذبح خواسته‌های فردی در برابر اراده الهی ندارد.
قرآن می‌فرماید:
«وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا ۚ»
«و همگی به ریسمان خدا [= قرآن و اسلام، و هرگونه وسیله وحدت]، چنگ زنید، و پراکنده نشوید!». (آل‌عمران، آیه 103)
آنچه اتحاد مقدس را رقم می‌زند تربیت نفس است و آنچه رهبری به آن تأکید دارند پرورش فضائل اخلاقی همچون عدالت، ایثار، اخلاص و دوری از رذائلی همچون حسادت، کبر و خودخواهی‌ست چر که همواره در بزنگاه‌های تاریخی و سیاسی اتحاد مقدس مردم با این قبیل از فضائل تقویت و با رذائلی که ذکر شد تضعیف شده است.
در روایتی از امام صادق علیه‌السلام آمده است:
«المُؤمنُ أخو المؤمنِ، عَینُهُ ودَلیلُهُ، لا یَخونُهُ، ولا یَظْلِمُهُ، ولا یَغُشُّهُ، ولا یَعِدُهُ عِدَةً فیَخْلِفَهُ»
«مؤمن برادر مؤمن است، چشم او و راهنمای اوست. به او خیانت نمی‌کند، به او ستم نمی‌کند، کلاه سرش نمی‌گذارد، و به او وعده‌ای نمی‌دهد که بدان عمل نکند». (الکافی: 2/ 166/3)
این دسته روایت‌ها برادری و یکی بودن و وحدت میان مؤمنین را مستلزم مسئولیت‌پذیری می‌داند چرا که بنیان اصلی اتحاد، پذیرش مسئولیت در قبال یکدیگر است. توجه به این مؤلفه‌ها در فعالیت‌های سیاسی می‌تواند اتحاد مقدس را نتیجه دهد.
از دیگر مؤلفه‌های اتحاد مقدس، فهم عمیق دینی است. وحدت می‌تواند حول احساس و عواطف یک ملت شکل گیرد اما چنین وحدتی به همان سرعتی که پدید می‌آید از بین می‌رود حال‌آنکه وحدتی که مبتنی بر فهم و بصیرت دینی باشد رنگ تفرقه را نخواهد دید.
یکی دیگر از مصادیق اتحاد مقدس، رقابت‌های معنادار است. در سایه اتحاد مقدس همکاری‌های دینی و معنوی شکل می‌گیرد؛ اما اگر جنس اتحاد، مقدس نباشد از دل اجتماع و سیاست، رقابت‌های مادی و جاه طلبانه سر بر می‌آورند.
روایت زیبای پیامبر اسلام گویای این نوع رقابت سالم است:
«مَثَلُ اَلْمُؤْمِنِ فِی تَوَادِّهِمْ وَ تَرَاحُمِهِمْ کَمَثَلِ اَلْجَسَدِ إِذَا اِشْتَكَى بَعْضُهُ تَدَاعَى سَائِرُهُ بِالسَّهَرِ وَ اَلْحُمَّى»
«مؤمنان در دوستی، عطوفت و مهرورزی نسبت به هم چونان یک پیکرند که هرگاه عضوی از آن به درد آید، دیگر اعضا را بی‌خوابی و تب فرامی‌گیرد». (بحار الأنوار ج۵۸ ص۱۵۰)
با نظر به آنچه گفته شد مفهوم اتحاد مقدس چیزی فراتر از پیوندهای سیاسی و مادی است. اتحاد مقدس پیوندی معنوی و سلوکی جمعی‌ست که در این پیوند همه چیز حول عقربه حُبُّ فی اللّه ِ والبُغْضُ فی اللّه (دوستی ودشمنی کردن به خاطر خداوند) می‌چرخد.
