به گزارش روابط عمومی دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان، نشست علمی نقد و بررسی کتاب «پرسمان معاد» با حضور نویسنده این اثر مهدی حسن‌زاده و به همت مؤسسه های آموزش عالی حوزوی مجتهده امین(ره) و علامه مجلسی(ره) وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان برگزار شد.
حسن‌زاده، نویسنده کتاب و کارشناس کلام و عقاید مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی نمایندگی اصفهان در ابتدای این نشست اظهار کرد: آقای قطبی، رئیس سابق دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان معتقد بود چون پرسش‌ها و پاسخ‌های مرکز ملی پاسخگویی را فقط یک نفر می‌شنود و ثبت هم نمی‌شوند، گویی بر باد هوا می‌روند. مقام معظم رهبری نیز در جلسه‌ای تأکید کردند که این پرسش‌ها شکل مکتوب به خود بگیرد تا هم ماندگار شوند و هم در اختیار افراد بیشتری قرار گیرند.
وی افزود: من متولی این کار بودم و این سؤالات را در ۵ تا ۶ جلد به‌صورت پرسش و پاسخ مکتوب تنظیم کردیم. در کتاب «پرسمان معاد» هم به حدود ۱۰۰ سؤال پرتکرار پاسخ دادیم و حدود ۳۳۰ سؤال نیز در کتاب «پرسش و پاسخ‌های قرآنی» پاسخ داده شده است که حجم زیادی هم دارد؛ بنابراین طبق تجربه‌های قبلی، تصمیم گرفتیم حجم کتاب «پرسمان معاد» را کمتر کنیم تا افراد در مترو و حتی در مسافرت هم به راحتی آن را حمل کنند.
این نویسنده یادآور شد: یکی دیگر از تأکیدات آقای قطبی این بود که کتاب به‌صورت فنی و تخصصی تنظیم نشود تا برای همه قابل فهم باشد. اگر امکان داشت، سؤالاتی مانند اینکه آیا اهل سنت هم به بهشت می‌روند؟ یا پرسش‌هایی در حوزه مسیحیت را به بحث پلورالیسم پیوند می‌زدم و تکثرگرایی ادیان و اینکه مسئله نجات شامل حال آنها می‌شود یا نه را با ادله قرآنی، روایی و عقلی اثبات می‌کردم.
وی بیان کرد: یادم می‌آید در اکثر حوزه‌های علمیه خواهران، این سخن رهبر معظم انقلاب نقش بسته بود که هر طلبه‌ای باید پژوهشگر شود. این اتفاق باید هر ۱۰ سال یک بار یا ۵۰ سال یک بار رخ دهد؟ بستگی به من و شما دارد. من با اینکه چندین دوره، روش تحقیق و پژوهش در حوزه‌های علمیه خواهران و دانشگاه‌ها تدریس کرده‌ام؛ ولی متأسفانه نه در دانشگاه‌ها و نه در حوزه‌های علمیه خواهران و برادران، تحقیق مفیدی ندیده‌ام. با اینکه خودم حدود ۱۵ پایان‌نامه از طلاب خواهر را راهنمایی کرده‌ام، شاید بتوانم بگویم دوتای آنها مفید بود و نویسندگانشان دقت و حساسیت به خرج داده بودند.
حسن‌زاده در پاسخ به پرسش یکی از حضار در خصوص چگونگی نقد کتاب «پرسمان معاد» با تأکید بر علمی ترویجی بودن آن گفت: هر کتاب و مقاله‌ای در سطح خودش قابل نقد است؛ با این حال چنین جلساتی این نکته را به من و شما انتقال می‌دهد که کسی غیر از معصوم، حرف آخر را نزده است.
نقد کتاب برای ارج نهادن به مؤلف است
در ادامه، محمدمهدی جندقیان، ناقد و مدیر گروه فلسفه و کلام اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان تصریح کرد: نقد کتاب الزاماً و فقط نه برای نشان دادن محاسن و نقائص یک اثر، بلکه اولا برای نشان دادن جایگاه آن اثر و شیوه بهره¬برداری از آن و سپس برای ارج نهادن به اثر و مؤلف صورت می‌گیرد. در ادامه محاسن و معایب آن نیز بحث می¬شود تا نسبت به اصلاح و ترمیم آن اقدام شود و یا خوانندگان با عنایت به کاستی¬ها و دیدگاه-های دیگر نسبت به مطالعه اثر بپردازند.
وی افزود: در بعضی مراکز و محافل علمی (و گاه خارجی) هنگامی که نویسنده¬ای کتابی را نگارش می‌کند، اندیشمندان دیگر پس از مطالعه آن، نسبت به گزارش کوتاه و نقد آن در یکی دو صفحه اقدام می¬کنند. این رویداد کمک می¬کند تا ما با یک نگاه جامع و معتدلانه نسبت به یک اثر روبرو شویم. از طرف دیگر نویسندگان هم مجبور می¬شوند تا با دقت مضاعفی اثر خویش را روانه بازار و جامعه مخاطبان کنند.
مدیر گروه فلسفه و کلام اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان درباره شیوه¬های نقد نیز گفت: برای نقد اثر دستکم سه شیوه را می¬توان برشمرد: نخست مراجعه به آراء و نظریات مخاطبان و خوانندگان؛ نوعی نظر سنجی عمومی درباره میزان ارتباط مخاطبان با یک اثر و یا میزان بهره‌برداری و تأثیر پذیری ایشان از آن؛ شیوه دوم تحلیل محتوا است. تعیین مدعیات و مدار اصلی مباحث و تمایز آن از استدلال‌ها و حواشی؛ و سپس ارزیابی درستی شواهد، انطباق ادعا و دلیل و انسجام نظری آن متن؛ شیوه سوم نیز نقد مقایسه¬ای است. اینکه یک اثر را در کنار آثار مشابه و نزدیک به آن [نزدیک از نظر موضوع یا نزدیک از نظر محتوا و روش] قرار داده و در یک فضای رقابتی محاسن و معایب آن را به دست آورده و عرضه کنیم.
مدیر گروه فلسفه و کلام اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان توضیح داد: کتاب «پرسمان معاد»، جلد سوم از مجموعه‌ای پنج جلدی است که در باب آن نکاتی خواهم گفت. این کتاب، برآورد پرسش‌هایی است که مخاطبان گوناگون به شکل حضوری و اکثراً تلفنی از مرکز ملی پاسخگویی در باب معاد پرسیده‌اند. این سؤالات جمع‌آوری و سپس سعی شده به آنها پاسخ داده شود، البته الزاماً پاسخ‌های مندرج در کتاب آن چیزی نیست که به مخاطبان انعکاس یافته بلکه پاسخ¬ها در یک پروسه¬ی بعدی تهیه و تدوین شده است. تا همین¬جا ما با یک محدودیت برای مؤلف روبرو می¬شویم و آن وفاداری به سوال و سعی بر اختصار، ساده گویی و رعایت حال مخاطبان.
کتاب با مؤلفش شناخته می‌شود
وی گفت: اولین نکته‌ای که می‌خواهم بگویم، این است که به جز طرح جلد کتاب و صفحه شناسنامه آن، هیچ یاد و تشکری از مؤلف نمی‌شود و بانیان کار مؤلف را در مقدمه¬شان فراموش کرده¬اند، که خطای بسیار بزرگی است و باید جبران شود. نکته دوم آنکه این کتاب، مقدمه مؤلف ندارد. ما چطور می‌توانیم کتابی را بدون مقدمه مؤلفش بخوانیم؟ معمولاً کتاب با مؤلفش شناخته و ارزیابی می‌شود. مقدمه مؤلف بسیار ضروری است. او در مقدمه از دغدغه، هدف، روش و البته محدودیت‌هایش با ما سخن می‌گوید. با وجود مقدمه است که ما از اثر می¬توانیم بهره بهتر ببریم و سپس در نقد و ارزیابی آن منصفانه¬تر عمل کنیم. لذا جا دارد اگر این کتاب تجدید چاپ شد، حتماً مقدمه مؤلف به آن افزوده شود.
جندقیان درباره جایگاه اثر چنین ابراز داشت: این کتاب اثری فعلا مناسب برای قشر مبلغان ما است؛ و نه کتابی تخصصی برای کلام پژوهان و نه کتابی عامیانه برای عموم مخاطبان جامعه. نوع سؤالات و پاسخ‌ها هم گویای همین مطلب است. درباره جامعیت سؤالات نیز می‌توان گفت فضای پرسش¬ها معمولا حاکی از پرسش¬های قشر متدین است و نه قشر خاکستری جامعه. حتی اگر ادعا شود که این پرسش¬ها از جانب گروه اخیر هم مطرح شده است، دستکم انعکاس آن در این کتاب و پاسخ به آن اصلا تناسبی با آن مخاطبان ندارد.
نکته دیگر درباره نظم کتاب است. پرسش¬ها صرفا یک دسته¬بندی اولیه شده است ولی در ادامه هیچ نظمی ندارد؛ نه نظم سنتی و منطقی که مطالب با ترتیب بیاید و نه یک نظم هنری که مجموعا برای ما یک انسجام و انتظام را درست می¬کند. منظورم چیزی شبیه آثار داستان یا سینمایی است که ممکن است مطلبی از آخر یا نیمه داستان در آغاز بیاید و…
حسن‌زاده در واکنش به این صحبت یادآور شد: دکتر رضوانی نزدیک به ۱۵ سال در مدارس راهنمایی و دبیرستان‌های دخترانه و پسرانه حضور داشته و ۵۰ درصد این سؤالات هم مربوط به همان قشر خاکستری است و صرفا سؤالات تلفنی نیست.
سپس جندقیان در ادامه نقد کتاب توضیح داد: این اثر از حیث کثرت منابع، حجم قابل توجه و قابل قبولی دارد؛ اما نقصان‌های فاحشی دارد؛ اینکه ما با یک بحث کلامی و الهیاتی روبرو هستیم و از اتفاق در این اثر با نبود حتی یک منبع کلامی یا الهیاتی جدی روبرواییم. من انتظار داشتم با مراجعه به منابع، دستکم اسمی از کتاب‌های «کشف‌المراد» و یا کتب «مبدأ و معاد» بیابم؛ ولی خبری از این آثار نبود. آن‌قدر که آثار تفسیری، حدیثی و یا کتاب‌های دست دوم علما در این اثر مشاهده می‌شود، کتاب‌های تخصصی و کلامی در آن نمی‌بینیم.
وی بیان کرد: اشکالات ریزی در اثر وجود دارد شبیه آن که ارجاعات مبهم و گاه ناقص آمده و گاه اصلا نیامده و دقیقا نمی¬دانیم مطلب منسوب به کیست و از کجاست! اما اشکالات مهم‌تر و بزرگتر فاصله‌گیری پاسخگو یا مؤلف از سؤال است. سؤالی مطرح شده ولی پاسخ متناسب و به صورت کامل درخدمت پرسش نیست. بحث‌ها مفصل می‌شود، مقدمات متنوع چیده می¬شود ولی تصریح به پاسخ نمی¬شود؛ و این در حال آن است که ما با یک اثر مکتوب روبرواییم.
مدیر گروه فلسفه و کلام اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان گفت: بعضی از باورها یا مقدمات برای یک پاسخ، به زعم من غلط بوده و ضرورتی نداشته است. مخاطب عام هم ممکن است با دیدن چنین مطالبی نسبت به اصالت و درستی پاسخ¬ها شک کرده و دچار تردید شود؛ مثلاً گفته شده ۴۰۰ سال مبارزه بیهوده با دین در جریان بوده است و امروز گرایش به دین افزایش چشمگیر دارد؛ یا اسلام پاسخ همه نیازهای بشری را می¬دهد. کجا چنین چیزی بوده است؟ این مبارزه ۴۰۰ ساله که ادعا می‌شود علیه دین اتفاق افتاده، بخش عمده‌ای از آن اتفاقات کاملاً طبیعی و دعوای بین دین و مسئله جهان مدرن بوده که در نهایت و نوعا به نفع طرف مقابل تمام شده است؛ و دین یا رهبران دینی مدام دست به عقب نشینی زدند، تا همچنان دین را نگه دارند. همین چند روز پیش، پاپ دستورهای جدیدی صادر کرد که حاکی از یک پله دیگر عقب‌نشینی او از قوانین دینی بود. گاه بعضی مراجع یا دین اندیشان جامعه ما نیز امروز از نظرات و سخنان سال‌های گذشته خود فاصله گرفته و بیان جدید و منعطف تری را دارند تا همچنان در این دعاوی بمانند.
وی یادآور شد: مسئله روز ما، گرایش به الحاد است که سال‌هاست در غرب آغاز شده و دو، سه سال می‌شود که به کشور ما رسیده است. ما شاید نتوانیم کتاب «پرسمان معاد» را در چند هزار نسخه چاپ کنیم؛ اما در همین کشور ما کتاب زندگی‌نامه داوکینز که سردمدار الحاد جدید است، به‌وفور چاپ شده و مجوز هم دارد.
جندقیان در خاتمه سخنان خود اظهار کرد: در باب معرفی کتاب‌هایی که در این اثر آمده، می‌توان گفت این معرفی¬ها هم نه جامع است و به چند کتاب دم‌دستی همچون سیاحت غرب اکتفا شده است.
